HALVETİYYE GELENEĞİNDE ETVÂR-I SEBA/NEFSİN MERTEBELERİ

Yıl 2018, Sayı: 86, 21 - 44, 12.06.2018

İsa Çelik Birol Yıldırım

Öz

Tasavvufi düşüncede nefis ve nefsin ıslahı meselesi ehemmiyetli bir husustur. Hemen hemen her tarikat müridanın nefislerini terbiyeyi kendilerine amaç edinirler. Dolayısıyla tarikatları nefsani ve ruhani tarikatlar olarak ikiye ayırırlar. Nefsani tarikatlar müridin nefsini ıslah ile terbiye ederler. Ruhani tarikatlar ise ruhu asli safiyetine ulaştırmaya çalışırlar. Nefis tasavvufi düşüncede kötü istek ve arzular bütünüdür, imtihan vesilesidir dolayısıyla her nefis terbiye edilmelidir. Nefis terbiye edildiğinde çok enfes bir hal alır. Allah Teâlâ ve Resulünün istediği bir hayat tarzını kendine rehber edinir. Dünya ve ahiret saadetini kazanır. On sekiz bin âlemi insandan içre gören sufiler öncelikle insanın gönül dünyasının manevi bir anatomisini çıkararak işe başlarlar. Letâfler/çakra denilen bu âlemde varacakları hedef doğrultusunda yapacakları yolculuğun geçeceği menzilleri farklı isimlerle ifade etmeyi ve işaretlemeye özen gösterirler. Günümüz tabiriyle kendilerine meşrep ve neşvelerine göre yol haritaları çizerler. İslam, iman, ihsan; şeriat, tarikat, marifet, hakikat; kurb-i feraiz, kurb-i nevafil; fena fi’l-ihvan, fena fi’ş şeyh, fena fi’r-resul, fena fi’llah; kalb, ruh, sır, sırru’s-sır, hafi, ahfa, letaif-i nefs; fark, cem’, cemü’lcem’; ilme’l-yakin, ayne’l-yakin, hakka’l-yakin geçilmesi gereken menzillerden bazılarıdır. Biz bu makalemizde nefsin Kur’an-ı Kerim’de geçen yedi sıfatı göz önüne alınarak diye ismlendirilip, nefs-i emmare, nefs-i levvame, nefs-i mülhime, nefs-i mutmainne, nefs-i radiyye, nefs-i mardiyye ve nefs-i kâmile şeklinde yedi mertebeye ayrılan, tasavvuf literatüründe “etvâr-ı seb’a” diye ismlendirilen nefs olgusunu Halvetiyye geleneği özelinde ele alacağız. Ama öncelikle tasavvuf geleneğindeki konu ile ilgili genel çerçeveyi eski ve yeni kaynaklardan referanslar vererek ortaya koyacağız. Amacımız insan için hayati bir mesele olan nefisle mücadelenin nedenini, nasılını nazara vermektir.

Anahtar Kelimeler

Halvetiyye, tasavvuf, tarikat, etvar-ı seba, nefsin mertebeleri, Letaif-i Ruhaniyye

AL-ATWAR AL-SAB’A/THE SEVEN LEVELS OF THE SOUL IN THE TRADITION OF KHALWATIYYA

Öz

The nafs and its intentional reclamation in mystical thought is a matter of considerable importance. Almost every religious sect’s student aims to discipline his nafs. Therefore, the sects are divided as sensual and spiritual sects. Sensual sects discipline their students’ nafs with reclamation. Spiritual sects try to bring the spirit to its original purity. In nafs mystical thinking, bad wishes and desires are one thing, the testimony and therefore nafs must be disciplined. When nafs is disciplined, it becomes very delicate. He guides himself to a way of life that Allah and the Messenger want. He achieves both worldly happiness and the hereafter. The Sufis, who are among the people who can see the eighteen thousand worlds, first of all, start their work by creating a spiritual anatomy of men’s heart. In the so-called Letaffler /chakra, they care to express and mark the distances they pass through in different names. They draw maps according to their masters and neshves. Islam, faith, benevolence; shariah, order, ingenuity, truth; kurb-i feraiz, kurb-i nevafil; fena fi’l-ihvan, fena fi’ş sheikh, fena fi’r-resul, fena fi’llah; heart, soul, secret, secrets-secret, hafi, ahfa, letaif-i nefs; difference, cem ‘, cemü’l-cem’; ilme’lyakin, ayne’l-yakin, hakka’l-yakin are some of the distances that needs to be passed.In this study, taking the seven attributes mentioned as the nafs-i emmare, nafs-i levvame, nafs-i mülhime, nafs-i mutmainne, nafs-i radiyye, nafs-i mardiyye and nafs-i kamile into consideration, we will examine the nafs phenomenon which is called “etvar-i seb’a” in the Sufi literature. However, we will present the general framework of the Sufi tradition by giving references from old and new sources. Our purpose is to reveal the reason for the struggle with the nafs which is a crucial issue for man

Anahtar Kelimeler

Khalwatiyya, sufism, order, al-atwar al-sab’a [the seven levels of the soul], Lataif-i Rouhiyya

Kaynakça

• Abdülgaffar b. Ramazan. Etvâr-ı Seb’a Risâlesi. Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmut Ef., nr. 2478/2, vr. 28a-33a.
• Abdülhakim Arvasî. (1341/1922). er-Riyâzu’t-Tasavvufiyye. İstanbul.
• Abdülkâdir Geylânî. (1973). el-Fethu’r-Rabbânî ve’l-Feyzu’r-Rahmânî. Mısır.
• Abdülmü’min el-Hafenî. (1987). Mu’cemu Mustalâhâti’s-Sûfîyye, Beyrut.
• Abdürrezzâk b. Ahmed Kâşânî. (1992). Mu’cemu Istılâhâti’s-Sûfîyye. Kahire.
• Âbidin Paşa. Tercüme ve Şerh-i Mesnevî-i Şerîf. (1324/1906). IVI, İstanbul.
• Ahmed Müsellem, Ebû’l-Vefâ Edirnevî. (1314). Şerh-i Kaside-i Şumûu’l-lâmî fi Beyân-ı Etvâr-ı Seb’a. İstanbul.
• Akşemseddin, Mehmed bin Hamza. Ahvâlu’s-Sülûk. Süleymaniye Ktp., Tahir Ağa Tekkesi, nr. 334.
• Alıcı, Mustafa, “İslam’ın Üç Boyutu: iman, İslam ve İhsan”, https://www.academia. edu/ 7017922/Islam%C4%B1n_%C3%BC%C3%A7_boyutu_Three_ Dimensions_of_Islam, (erişim: 29.11.2017)
• Annemarie, Schimmel. (2000). Tasavvufun Boyutları, Çev., Yaşar Keçeci, İstanbul: Kırkambar Yayınları.
• Atay, Tayfun. (1996). Batı’da Bir Nakşi Cemaati Şeyh Nazım Kıbrısî Örneği. İstanbul.
• Atik, M. Kemâl. (1997). “Nefis”, İslami Kavramlar, Ankara.
• Aynî, Mehmed Ali. (1930). “Nefs Kelimesinin Mânaları”, Dârü’l-Fünûn İlahîyat Fakültesi Mecmuası, 14, 48-52.
• Ayntâbî, Muhammed Emin b. Muhammed Esad. Ezvakü’l-Hâlidî ve Etvarü’n- Nakşibendî. Süleymaniye Ktp., H. Hüsnü Paşa, nr. 778.
• Ayverdi, Sâmiha. (1976). Milli Kültür Meseleleri ve Maârif Davamız. İstanbul.
• Azîz Mahmud Hüdâyî. Risâle der Beyân-ı Etvâr-ı Seb’a. Süleymaniye Ktp., H. Şemsi Güneren, nr. 61-12, vr. 101b-103b.
• Bâlî Efendi, Sofyavî. Risâle-i Etvâr-ı Seb’a. Süleymaniye Ktp., Uşşaki Tekkesi, nr. 258/2, vr. 45b-78a.
• Bilgili, İsmail. (2016). “Hoca Ahmed Yesevî’nin “Divan-ı Hikmet” Adlı Eserine Fıkhî Açıdan Bakış”, II. Uluslarası Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu, Ankara.
• —.(2016). “Hoca Ahmed Yesevî’nin Hikmetleri Bağlamında Zâhir-Bâtın Fıkhı, Şeriât-Tarikat Bütünlüğü”, II. Uluslararası Dini Araştırmalar ve Küresel Barış Sempozyumu, Saraybosna.
• —. (2017). Konyalı Şeyhzâde Ahmet Ziya Efendi, Hayatı, Şiirleri ve İcâzetleri, 1. bs, Dizgi Ofset Matbaacılık, Konya
• —.(2013). “Necâtü’l-Ğâfilin” Şerhi Şifâü’l-Mü’minîn’e Farklı Bir Bakış”, I. Uluslararası Ahmed Ziyâüddîn Gümüşhanevî Sempozyumu, Gümüşhane.
• Cebecioğlu, Ethem. (Ocak 1993). “Nefs”. Bizim Dergah, 57, 4043.
• —. (Haziran 1994). “Nefs”. İslam Dergisi, 130, 54.
• —. (1997). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara.
• Cemâleddin Aksarayî (Çelebi Halife). Risale fi’l-Etvar ve’l-Meratib. Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu, nr. 438/3, vr. 47a-52a.
• Cemâleddin İshak Karamânî (Cemâl Halife). Risâle fî Etvâri’s-Sülûk. Millî Ktp., Yazmalar, nr. 9007/13, vr. 123b-127a.
• Dodurgalı, Abdurrahman. (1998). “Nefs ve Eğitimi”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, Sayı: 5, İstanbul.
• E. Bannerth. (1964-1966). “La Khalwatiyya en Egypt”, MIDEO, VIII, 1-75.
• E. E., Calverley. “Nefis”. İslam Ansiklopedisi, IX, 178-183.
• Ebu Abdillah, Haris b. Esed elMuhasibî. (1988). Âdabu’n Nufûs. Tah. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut.
• Ebû Abdillah, Muhammed b. İsmail el-Buhârî. (1414). Sahîhi Buhârî. IVI, Dâru İbni Kesîr, Dımeşk.
• Ebû Abdirrahman, es-Sülemî. (1970). “Uyûbu’nNefsi ve Mudâvâtuhâ: Nefsin Kusurları ve Bunların Tedavisi”. Çev. Süleyman Ateş. AÜİFD., c. XVI, Ankara 233-238.
• —. (1981). Sülemî’nin Risaleleri: Tasavvufun Ana İlkeleri. Çev. Süleyman Ateş. Ankara.
• Ebû Abdullah, Muhammed b. Yezîd İbn Mâce. (Ty) Sünen. Daru İhyâi’t Turâsil Arabî, III, Basım yeri yok.
• Ebû Hâmid Muhammed. (ts). Gazzâlî. İhyâu Ulûmi’d Dîn. IV, Beyrut.
• Ebu Talib Mekki. (1995). Kutu’l-Kulub. Daru Sadır, Beyrut.
• Eşrefoğlu, Rûmî. (1996). Müzekki’n-Nüfûs. Haz. Abdullah Uçman. İstanbul.
• Feridüddîn Attar. (1984). Tezkiretü’l-Evliyâ. Çev. Süleyman Uludağ. Bursa: İlim ve Kültür Yayınları.
• Gümüşhanevî. (1979). Camiu’l-Usul: Veliler ve Tarikatlarda Usul. Çev. Rahmi Serin. İstanbul: Pamuk Yayınları.
• —. (1298). Kitabü’l-Arifin, (Mecmuatü’l-Ahzab’ın II. Cildinin kenarında). İstanbul.
• Gürer, Dilaver. (1999). Abdülkâdir Geylânî Hayatı Eserleri Görüşleri. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Hançerlioğlu, Orhan. (1977). Felsefe Ansiklopedisi Kavramlar ve Akımlar. İstanbul.
• Hasan Ünsî. Etvâr-ı Seb’a. İBB. Atatürk Kitaplığı Nadir Eserler Ktp., Osman Ergin Yazmaları, nr. 1508/02, vr. 7b-11a.
• Harîrî-zâde Muhammed Kemaleddîn. Tibyânu Vesâili’lHakâık fi Beyâni Selâsili’tTarâik, I-III, Süleymâniye Ktp., İbrahim Efendi, No: 430432, I, vr.344b.
• Hüseyin b. Muhammed, Rağıb el-İsfehanî. (1986). el-Müfredât fi Ğarîbi’l-Kur’ân. İstanbul.
• Hüseyin Destgayb. (1998). Nefsi Mutmainne. Çev. Aziz ÇınarŞefik Onar, İstanbul.
• İbn Kayyım elCevziyye. (1993). Kitabu’rRûh. Çev. Şaban Haklı. İstanbul.
• İbn Meserre. (1999). elMüntekâ Muttakîlerin Yolu. Çev. M. Necmettin Bardakçı. İstanbul.
• İmam Bûsîrî. (1977). Kaside-i Bürde. Tercüme ve Şerheden: Âbidin Paşa. Tercüme ve Şerhi Kasîdei Bürde. Sad. Ömer Faruk Harman. İstanbul.
• İsmail Hakkı Bursevî. (1291). Silsile-i Celvetiyye. İstanbul: Haydarpaşa Hastanesi Matbaası.
• Kadrî, Hüseyin Kazım. (1943). Türk Lügatî Türk Dillerinin İştikakı ve Edebî Lügatları I-IV. İstanbul.
• Kemâleddin el-Harîrî. (1287). Fethu’l-Esrâr Şerh-i Virdü’s-Settâr. Matba-i âmire.
• Kınalı-zâde Ali Efendi. (1248/1832). Ahlâk-ı Alâî. Mısır.
• Kuşeyrî, Abdulkerîm. (1978). er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. Tasavvuf İlmine Dair: Kuşeyrî Risalesi. Çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları.
• La’lî Fenâyî el-Gülşenî. Etvar-ı Seb’a. Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi, nr. 2089/2, vr. 4b-11b.
• Mehmed Emin Tokadî. Etvâr-ı Makāmât-ı Hazret-i Ali. İBB. Atatürk Kitaplığı Nadir Eserler Ktp., Osman Ergin Yazmaları, nr. 1160/04.
• Mehmed Nûrî, Şemseddin Nakşibend. (1284/1867). Risâle-i Murâkabe (Miftâhü’l- Kulûb İçinde). İstanbul: Esad Efendi Matbaası.
• Mehmed Şâkir Halvetî. Etvâru’s-Seb’a. Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Türkçe Yazmalar, nr. 59/6.
• Merter, Mustafa. (2013). Nefs Psikolojisi. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Muhammed A’la b. Ali, et-Tehânevî. (1862). Kitabu Keşşâfi Istılâhâti’l-Fünûn I-II. Tashîh, Muhammed Vecîh-Abdulhak-Gulam Kadir. Kalküta.
• Muhammed b. Mükerrem. İbn Manzûr. Lisânü’l-Arab. I-XV, Beyrut.
• Muhammed Şucâî. (1999). Makâlât-I Ne İdik Ne Olduk Ne Olabiliriz: Nefis Terbiyesinin Nazarî Esasları. Çev. Ali Eren. İstanbul.
• Mustafa Karahisârî Ahterî. (1283/1867). Ahterî-i Kebîr. İstanbul: Matbaa-i Sultâniyye.
• Mütercim Asım Efendi. (1305). Kamus Tercümesi. c. IIV, İstanbul.
• Niyâzîi Mısrî. Mevâidü’l-İrfan. Çev. Süleyman Ateş. ts. İstanbul.
• Ömer Fuâdî. Beyân-ı Etvâr-ı Seb’a. İBB. Atatürk Kitaplığı Nadir Eserler Ktp., Belediye Yazmaları, nr. 981/05.
• —. Muslihu’n-Nefs. Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmut Ef., nr. 2287/3, vr. 11b-77b.
• Öztürk, Abdülvehhab (1995). Ansiklopedik Kur’ân-ı Kerîm Sözlüğü, İstanbul.
• Öztürk, Yaşar Nuri. ((Mart 1973). “Tasavvuf Bâtınî Kuvvetler II”, Hareket, Cilt: 8/ 87, 33-40.
• Safer Baba. (1998). Tasavvuf Terimleri Istılâhâtı Sofiyye fî Vatanı Asliyye, İstanbul.
• Salahaddin Abdullah el-Uşşâkî. Mir’ât-ı Esmâ (On İki Sülûk İsimleri Şerhleri). Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 4595.
• Selvi, Dilaver. (1997). Kur’ân ve Tasavvuf: Tefsirlerin Tasavvufa Bakışı, İstanbul: Şûle Yayınları.
• Seyyid Şerif Cürcânî. Kitabü’tTârifât. Basım yeri ve tarihi yok.
• Sünbül Efendi, Yusuf Sinan b. Ali. Risaletü’l-Etvari’s-Seb’a. İBB. Atatürk Kitaplığı Nadir Eserler Ktp., Osman Ergin Yazmaları, nr. 341/02, vr. 23b-24a.
• Şah Veliyyullah Dehlevî. (ts). Hüccetullâh’l-Bâliğâ I-II. (1994). Kahire.
• Şücaeddin İlyas b. İsa Akhisârî. Risale-i Etvar-ı Seb’a. Süleymaniye Ktp., Halet Efendi, nr. 820/3, vr. 19a-25a.
• Tatçı, Mustafa. (2010). “Şâbâniyye”, TDV, XXXVIII, 211-215.
• Türer, Osman. (1995). Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi. İstanbul.
• Uludağ, Süleyman. (1994). “Devrân”, TDV., c. IX., 248-249.
• —. (1997). “Halvetiyye”, TDV., c. XV, 393-395.
• —. (2008). “Ricâlü’l-Gayb”, TDV., XXXV, ss. 81-82.
• —. (2006). “Nefis”.TDV, XXXII, 527, 527-529.
• —. (1996). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul.
• Usta, Muhiddin. (2015). "Tasavvuf Eğitiminde Etvâr-ı Seb’a Metodu." Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Ülken, Hilmi Ziyâ. (1971). Aşk Ahlâkı. Ankara.
• Yazıcı, Tahsin. (1956), “Fetihten Sonra İstanbul’da İlk Halvetî Şeyhleri”, İstanbul Enstitüsü Dergisi, II, 87-113.
• Yazır, Muhammed Hamdi. (1979). Hak Dinî Kur’ân Dili, I-X, İstanbul.
• Yıldırım, Birol ve Qasem Rafeq Hamood Najı. (2016). “Köstendilli Süleyman Şeyhî Efendi’nin Rüya Kavramı ve Rüya Yorumu Hakkındaki Görüşleri”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5/10, 26-62.
• Yiğitbaşı Ahmed Şemseddin Marmaravî. Etvar-ı Seb’a. Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmut Ef., nr. 2688/5, vr. 59a-68b.