AZERBAYCAN-BAKÜ’DE BULUNAN İNSAN HEYKEL BİÇİMLİ MEZAR TAŞLARI VE ORTA ASYA-AZERBAYCAN-ANADOLU İLİŞKİSİ

Yıl 2012, Sayı: 61, 27 - 42, 16.01.2013

Yunus Berkli

Öz

Mezar, defin geleneği ve bu gelenekle ilgili ritüeller, ilkel toplumlardan gelişmişmedeniyetlere kadar her devirde anlamını daha da zenginleştirerek önemini korumuştur.Özellikle Türkler arasında ölü kültü pek çok toplumla kıyaslanamayacak kadar anlamlı vezengindir. Araştırmalarda erken dönemlerden başlayarak Türklerin, mezarları üzerine ölüile alakalı özel işaretler, insan veya hayvan biçiminde heykeller diktikleri tespit edilmiştir.Bu özel işaret veya heykellerin benzer örneklerinin Anadolu’nun muhtelif bölgelerinde dekarşımıza çıkması, bu çalışmada Orta Asya Anadolu ilişkisini incelememizi zorunlu kılmıştır.Türklerde mezarlık üzerine figürlü veya heykel formunda mezar taşı dikme geleneği M.Ö.dönemlerden başlayarak Orta Asya’nın bütün bölgelerinde taşıdığı anlamdan dolayı özenleyaşatılmış, aynı anlam bütünlüğü içerisinde günümüze kadar Anadolu, hatta Balkanlardada devam ettirilmiştir. Atalar kültü ile alakalı bu uygulamanın eski gelenekte ölen kişininongunu olarak nitelendirilmesi ile farklı bir anlam kazanmıştır. Bu heykellerin aynı zamandayurdundan uzak gurbette ölen Alpler için de dikiliyor olması, yaşayanlar için de bir saygısebebi oluşturuyordu. Orta Asya’dan gelen köklü bir gelenek olarak bu uygulamanıngünümüzde hem Anadolu’da ve hem de Balkanlarda güçlü bir şekilde yaşatılıyor olması,Türk sanatı ve kültürünün sürekliliğini ispat eden heyecan verici bir tespittir. Anadolu’nunçeşitli bölgelerinde karşımıza çıkan ve şimdiye kadar sadece Anadolu’nun belirli bölgeleriile sınırlı olduğu sanılan bu heykellerin, Türk kültür tarihi açısından büyük bir değer taşıdığıve özel, saygın kişiler için anlamlı bir defin geleneği olduğu bu çalışma ile ortaya konulmayaçalışılmıştır. Gerek yurt dışında ve gerekse yurt içinde çoğu örnek, yerinde görülerekincelenmiş, bölge insanı ile görüşmeler yapılarak birinci elden kaynak oluşturma yolunagidilmiştir. Çalışmanın bir başka yönü de Orta Asya ile Anadolu’daki heykel örnekleriarasında karşılaştırmalar yapılarak, aralarındaki sosyokültürel bağın sağlam temeller üzerinekurulmaya çalışılmış olmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Heykel biçimli mezar taşı, Türkler, Orta Asya, defin töreni, ongun, Eski Türk inancı

SCULPTURAL HUMAN SHAPED GRAVESTONES FOUND IN BAKU, AZERBAIJAN AND CONNECTION BETWEEN CENTRAL ASIA AND ANATOLIA

Öz

Grave, funerals and traditional rituals has kept its importance from primitive communities to developed civilizations by enriching its meaning at all stages. Particularly in Turkish culture, death notion has as a deep meaning as it cannot be compared to many other societies. It has been found that Turks have put special symbols about the death one and situated human or animal shaped sculptures on the graves since very early periods. It has forced us to research the connection between Central Asia and Anatolia that we encounter similar ones of those special symbols and sculptures in Anatolia. Turkish tradition of situating gravestones with figures and in the shape of sculpture emerged in BC periods and maintained carefully because of its meaning in all regions of Central Asia. With this meaning, this tradition still continues in Anatolia even in Balkans. It has gained a different meaning by the defining it as death man’s peace. Moreover, situating these sculptures for the memory of Alps who died far away from their homes has generated a reason for respect. Applications of this tradition in Anatolia and Balkans in a strong manner are an exciting founding which proves continuation of Turkish art and culture. In this study, it has been aimed to put forward that these sculptures, which have been thought to be limited within some certain regions of Anatolia, have a great importance in Turkish culture and they have been an expressive funeral for respectable people. This study also tries to compare the sculptures both in Central Asia and Anatolia and establish the connection between them on a strong socio-cultural ground.

Anahtar Kelimeler

Sculpture shaped gravestone, Turks, Central Asia, Funeral, symbol, Old Turkish beliefs.

Kaynakça

• BELLİ, Oktay. (2003). Kırgızistan’da Taş Balbal ve İnsan Biçimli Heykeller, İstanbul: Arke- oloji Ve Sanat Yayınları.
• BERKLİ, Yunus. (2007). “Ardahan Çevresinde Görülen Soyut İnsan Biçimli Mezar taşları,” Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, Sanat Dergisi, Sayı: 9. Erzurum: 108-117.
• --------------. (2007). “Haç Motifli Koç Heykelinin Düşündürdükleri”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Sayı: 34, Erzurum: 215-232.
• --------------. (2007). “Mezartaşlarında Görülen Kılıç, Hançer, Ok-Yay ve Bayrak Motiflerinin Sembolik Anlamları”, Ekev Akademi Dergisi, Sayı: 30, Bahar, Erzurum: 67-80.
• --------------. (2011). “Anadolu’daki Koyun, Koç ve At Heykel Biçimli Mezar Taşlarında Görülen Damgalar, Kökeni ve Sanat Tarihindeki Yeri ve Önemi”, Ekev Akademi Dergisi, Sayı: 42. Erzurum: 102-119.
• ÇORUHLU, Yaşar. (1998). Erken Devir Türk Sanatının ABC’si. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• DENİZ, Bekir. “Güney Kazakistan’da Mezar ve Mezarlık Geleneği”, VII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, Gaziantep, 27 Haziran-1 Temmuz 2006
• DUMĔZİL, Georges. (2000), Kafkas Halkları Mitolojisi, Ankara: Ayraç Yayınları
• ESİN, Emel. (2001). Türk Kozmolojisine giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• --------------. (2006). Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• GEYBULLAYEV, (1999). Giyasettin-RIZA Vefayeva, “Eski Türklerde Umay Tanrıçası” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Sayı 3. İzmir, s.s. 215-218
• GÜNGÖR, Harun. (1996). “Kayseri Zamantı Vadisi Mezar Taşlarında Mesleki İşaretler”, İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Geleneği. II. Ankara: 185-192.
• IVANOVOVSKY, J. (1892). Congres internationale d’Archeologie prehistorique, Moscow.
• İNAN, Abdulkadir. (1976). Eski Türk Dini Tarihi, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• --------------. (1998). “Umay İlahesi Hakkında”, Makaleler ve İncelemeler, C. I. Ankara: 397- 399.
• KARAMAĞARALI, Beyhan. (1992). Ahlat Mezar Taşları, Ankara: Kültür Bak. Yayınları.
• KARAMÜRSEL, Alim. (1990). “Eski Türkler de Defin Törenleri ile İlgili Usul ve Adetler “, Tarih ve Toplum, İstanbul: 280-281. İletişim Yayınları.
• ÖGEL, Bahaeddin. (1988). İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• --------------. (1991). Türk Kültür Tarihine Giriş, VI, Ankara: Kültür Bak. Yayınları.
• ÖZKAN, Haldun. (2000). “Erzincan ve Çevresinde Orta Asya Türk Geleneğini Sürdüren Bezemeli Mezar Taşları”, Atatürk Ünv. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Erzurum: 31-49.
• POTAPOV, L. P. (1996). “Etnografik Verilerin Işığında Eski Türklerin Tanrısı Umay”, (Çev: Muvaffak Duranlı), Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Sayı 1, İzmir: 213-233
• PÜRLÜ, Kadir. (2001). Sivas İlbeyli Türkmenleri, C.II, Sivas: Belediye Kültür yayınları.
• RASONYI, Laszlo. (1988). Tarihte Türklük, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını.
• ROSAMOND, Mack. E. (2005). Doğu Malı Batı sanatı, (İslam Ülkeleri ile Ticaret ve İtalyan Sanatı), İstanbul: Kitap Yayınları.
• ROUX, Jean Paul. (2001). Orta Asya-Tarih ve Uygarlık, (Çev. Lale Arslan), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• SAYAN, Yüksel. (2009). “Türk Kültür Mirasının Korunması ve Tarihi Çevre Bilinci Üzerine”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt: IX, Sayı 1, İzmir: 157-160
• SCHMİDT, Von Klaus. (2007). “Die Steinkreise und die Reliefs des Göbekli Tepe”, Die ältesten Monu- mente der Menschheit. Stuttgart, Deutschen: Theiss Yay. 83-85.
• SEVİN, Veli. (2005). Hakkari Taşları Çıplak Savaşçıların Gizemi, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları
• TANSUĞ, Sezer. (1986). “Türklerin Tarihinde Heykel”, Hürriyet Gösteri Dergisi, Sayı: 66, İstanbul: 81-82
• ÜNAL, Mustafa. (1997). “Azerbaycan Mezar Taşlarında Geleneksel Türk Dini ve İslam’ın Etkileri”, “Uluslar arası 4. Türk Kültürü Kongresi Bildirileri”, Ankara: 287-296. Kültür Bak. Yayınları.
• VASİLİEV, Dimitri. (1997). “Sibirya Müzelerinde Bulunan Gök Türk Heykel ve Sanat Eser- leri Koleksiyonları”, Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, Ankara: 297-302. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• YETKİN, Şerare. (1991). Türk Halı Sanatı, Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• YILMAZ, Ali. (1948). Tahtacılarda Gelenekler, Ankara: Halk Evleri Yayınları.
• YILMAZ, Anıl. (2005). “Baba mı, balbal mı yoksa bediz mi?”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 2, Sayı: 4, Ankara 206-214
• YILMAZ, Anıl. (2007). “Çuy Bölgesinde Bulunmuş Göktürk Dönemine Ait İki Heykeli Yeniden Değerlendirmek”, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Der- gisi, Sayı: 18, Kırgızistan: 155-165.