TÜRK KÜLTÜRÜNDE AĞAÇ KÜLTÜ VE DUT AĞACI

Yıl 2012, Sayı: 61, 43 - 54, 16.01.2013

Ülkü Gürsoy

Öz

Türklerde önemli bir yeri olan tabiata ait unsurların tespiti ve bunların çeşitli motifler hâlinde gelecek nesillere aktarımı kültürel değerlerimizin yaşatılması açısından önemlidir. Evrenin var oluşundan itibaren su, hava, toprak kadar elzem, hayatın merkezinde var olan bir unsur da ağaçtır. Ağaç her şeyden önce var oluşu, hayatı, canlılığı, bereketi temsil eder. Türk ve Dünya kültüründe ağaca çağlar içinde birbirinden farklı pek çok rol verilmiştir. Eski Türklerin ilk dönemlerinde çeşitli tabiat unsurlarına ve bunların arasında ağaca atfedilen kutsallık ona ibadet etme şeklindedir. Bu dönemde çeşitli tabiat unsurlarına dinî- mistik manada bağlanma “kült” leri meydana getirir. Ağaç kültü içerisinde kutsallık atfedilen ağaçlardan biri de dut ağacıdır. Evin ruhu olarak adlandırılan dut ağacı, evin huzurunun, istikbalinin ve bereketinin de sembolüdür. Türk geleneksel yapısında evin temeli atılmadan etrafına meyveli ağaçlar dikilmesine öncelik verilir. Hacı Bektaş Veli Velayetnamesinde yer alan Ahmet Yesevi’ nin fırlattığı ucu yanmış dut ağacının Hacı Bektaş Dergâhının önüne dikilmesi ve Eski Türk dininde önemli yeri olan dut ağacının dallarına bez bağlanarak dileklerin dilenmesi ağaca bir kutsallık kazandırmıştır. Bu durum özellikle Alevi Bektaşi geleneği içerisinde önem kazanmış ve çeşitli ritüellerle günümüze kadar gelmiştir. Dut ağacı, ipek böceği, ipek yetiştirilmesi açısından da önemlidir. Bu konuda tarihî ipek yolu üzerinde bulunan yerleşim yerlerinin bitki örtüsü ve özellikle de dut ağacına ait menkıbeler, Eski Türklerden günümüze dut ağacının önemli bir yeri olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Ağaç Kültü, Dut Ağacı, Eski Türk Dini, Hacı Bektaş Velî, Bektaşilik, Alevilik

TREE CULT IN TURKISH CULTURE AND MULBERRY TREE

Öz

Determination of the elements which belong to the nature and the transference of various motifs to future generations are important for the Turks for preserving cultural values. One of the elements in the center of life is tree which is as essential as water, air, soil from the occurrence of the universe. First of all, tree represents the existence, the life, vitality and fertility. Many different roles are given to tree in Turkish and World cultures in history. In the first periods of ancient Turks, the sanctity which is attributed to various natural elements and to tree among them is in the way of praying to it. In that period, binding to the various natural elements in a religious-mystical sense brought about “cults”One of the trees that sanctity is attributed to in tree cult is mulberry tree. Mulberry tree which is called the spirit of the house is also the symbol of the peace of house, future and abundance. In Turkish traditional structure, before laying the foundation of the house, planting of fruit trees around has been given priority. Planting of mulberry tree whose edge is burned and which is threw by Ahmet Yesevi in Velayetname of Haci Bektas Veli in front of Dergah of Haci Bektas Veli and making wish by tying cloth to the boughs of mulberry tree gives sanctity to the tree. This issue has especially gained importance in Alevi Bektashi tradition and has survived with various rituals until today. Mulberry tree is also important in terms of silk worm and growing silk. Vegetation of settlements located on the historical Silk Road and the sources especially Menkibes about mulberry tree show that from ancient Turks to the present, mulberry tree has an important place among Turks.

Anahtar Kelimeler

Tree cult, mulberry tree, Old Turk Religion, Haci Bektas Veli, Bektashism, Alevism

Kaynakça

• ARTUN, Erman. (2004). Türklerde İslamiyet Öncesi İnanç Sistemleri - Öğretiler-Dinler. http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/erman_artun_inanc_sistemleri.pdf. Erişim Tarihi 07/02/2012
• ATALAY, Besim. (1991). Bektaşilik ve Edebiyatı. İstanbul.Ant Yayınları:
• BANARLI, Nihat (1976) Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C.I, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı Yayınları.
• ÇAKMAK, Ali (2005) Türkiye Selçuklularında Ziraî Hayat, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
• DEMİR, Ömer; Mustafa Acar.(2002). Sosyal Bilimler Sözlüğü. Ankara. Adres Yayınları..
• DEMİR, Necati. (2011). Sözlü Türk Kültüründe Hacı Bektaş Velî. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi. S. 57. s. (15-28).
• DURAN, Hamiye (2007). Velâyetnâme, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• DURAN, Hamiye; GÜMÜŞOĞLU, Dursun, (2010),Hünkâr Hacı Bektaş Velî Velâyetnâmesi, Ankara: G.Ü., Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Merkezi Yayınları Araştırma Dizisi.
• ERGUN, Pervin, (2004), Türk Kültüründe Ağaç Kültü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• ERHAT, Azra. (1993). Mitoloji Sözlüğü. İstanbul, Remzi Kitabevi.
• ERÖZ, Mehmet, (1992), Eski Türk Dini (Gök Tanrı İnancı) ve Alevîlik ve Bektaşilik), İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• ESİN, Emel (2001) Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• ESİN, Emel (2004) Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• HİZARCI, Suat, (1958), Dede Korkut Kitabı (Kitâb-ı Dede Korkut Âlâ Lisân-ı Tâife-i Oğuzân), İstanbul: Varlık Yayınevi.
• KaLAFAT, Yaşar. (1990). Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri. Ankara.
• IŞIK, Ramazan. ( )Türklerde Ağaçla İlgili İnanışlar ve Buna Bağlı Kültler. İlahiyat Fakültesi Dergisi. 9(2). S. 89-106.
• İMER, Zahide (2005), “Miladî Dönem Öncesi Orta Asya’da İpek” Bilig, Kış/2005, S.32, s.1-32.
• NASKaLI GÜRSOY, E. Muvaffak Duranlı.( 19999. Altayca Türkçe Sözlük, Ankara. Atatürk Kültür Dil, Tarih ve Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• OCAK, Ahmet Yaşar. (1983). Bektaşi Menakıbnamelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri. İstanbul.
• ÖGEL, Bahaeddin, (1971), Türk Mitolojisi I. Cilt (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• SELÇUK, Ali. (2004). Tahtacılar. İstanbul.
• TATÇI, Mustafa (2009) Dervîşler Hümâ Kuşu Yunus Emre Yorumları, İstanbul: H Yayınları.
• SOYKUT, İsmail Hilmi. (1974). Türk Atalar Sözü Hazinesi.
• http://www.turkcebilgi.com/t%C3%BCrk_halk_m%C3%BCzi%C4%9Fi_%C3%A7alg% C4%B1lar%C4%B1/ansiklopedi
• http://tr.wikipedia.org/wiki/Dutar