ALEVİ-BEKTAŞİ ŞİİRİNDE BÂD-I SABÂ MOTİFİ

Yıl 2012, Sayı: 61, 109 - 130, 16.01.2013

F.gülay Mirzaoğlu

Öz

Türk şiirinin genelinde olduğu gibi, Alevî-Bektaşî şiirinde de doğa unsurlarının genellikle bir benzetme unsuru gibi kullanıldığı bilinen bir husustur. Şiirimizde en fazla rastlanan doğa unsurları şunlardır: Su; deniz, ırmak, pınar, dere, toprak, ağaçlar, çiçekler, güneş, ay, yıldızlar ve rüzgârlar. Türk şiirinde geçen rüzgârların en makbulü sabâ rüzgârıdır. Sabâ rüzgârı şiirimizde bâd-ı sabâ veya seher yeli biçiminde ifade edilir. Bu rüzgâr, Türk edebiyatında sürekli ve tutarlı bir biçimde aynı ve benzer anlamlar taşıyan bir motif olarak karşımıza çıkmaktadır. Bâd-ı sabâ motifinin, Alevî-Bektaşî şiiri yanında, Türk şiir geleneğine bağlı tasavvuf, divan ve halk şiiri geleneğinde de benzer anlamlara sahip olduğu tespit edilmiştir. Türk tasavvuf şiir geleneğine bağlı olarak, bâd-ı sabâ, insan ile Tanrı arasında iletişimi sağlayan ilâhî bir güç, kutsal bir unsur olarak tanımlanırken, divan şiirinde ve halk şiirinde insanlar arası iletişimi, haberleşmeyi sağlayıcı vasfıyla öne çıkar. Daha çok, sevgilinin haberini ve kokusunu âşığa taşıyan bir rüzgârdır. Buna ilaveten seher yeli, divan şiirinde yalnızca âşığın sevgili ile değil; kimi zaman da ilâhi sevgili ile, Tanrı ile haberleşmeyi sağlar. Edebî metin incelemesi ve kısmen de alan araştırması ile yapılan bu çalışma, seher yeli motifinin geçmişten günümüze, Türk şiirinin genelinde olduğu gibi, Alevî ve Bektaşî şiirinde de işlevsel bir role sahip olduğunu göstermektedir. Türk şiirinin sözlü ve yazılı metinlerinde yer alan bu beşerî veya ilâhî aşkın anlatımında kullanılan bâd-ı sabâ / seher yeli motifine dair gerçeklik, inanış ve tasavvur birleşerek seher yeli imgesini gelecek kuşaklara taşıyacaktır. Anahtar sözcükler: Alevî ve Bektaşî şiiri, Bektaşi, nefes, nutuk, bâd-ı sabâ, deyiş, türkü.

Anahtar Kelimeler

Alevi ve Bektaşi şiiri, Bektaşi, nefes, nutuk, bâd-ı sabâ, deyiş, türkü.

THE MOTIF OF MORNING BREEZE, BAD-I SABA IN ALEVI-BEKTASHI POETRY

Öz

It is known that elements related to the nature are used as elements of comparison in the tradition of Alevi-Bektashi poetry. The most common natural motifs in Turkish poetry are water sea, river, brook, fountainhead, and the like , earth, trees, plants and flowers, sun, moon, stars and various kinds of breeze. One of these significant natural elements is the morning breeze, bad-ı saba or seher yeli. The morning breeze is considered superior to all other kinds of breezes in Turkish poetry. The morning breeze motif signifies more or less the same message in all forms of Turkish poetry. This essay discusses that the morning breeze motif carries similar meanings in mystical, courtly, and folk poetic traditions in Alevi-Bektashi poetry. While the morning breeze functions as a vehicle between the Creator and the created in the mystical tradition, it manifests itself as a secular device of communication between men and women in the courtly and folk traditions. In these two poetic traditions, morning breeze carries the news and pleasant perfumes from the beloved to the lover. This essay, based on a close reading of literary texts and to a certain extend field work, attempts to demonstrate that the morning breeze motif has been highly functional in both oral and written poetry from around thirteenth century to the present as well as in the AleviBektashi poetic tradition. Key words: Alevi and Bektashi poetry, Bektashi, nefes, nutuk, bad-ı saba, morning breeze, deyish, türkü, folk song

Anahtar Kelimeler

Alevi and Bektashi poetry, Bektashi, nefes, nutuk, bad-ı saba, morning breeze, deyish, türkü, folk song

Kaynakça

• ARTUN, Erman (2002) Dinî- Tasavvufî Halk Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• BANARLI, Nihad Sâmi. (1994). “Millî Tekevvünümüzde Yunus Emre’nin Yeri”. Yunus Emre (Makalelerden Seçmeler). (Ed. H. Özbay, M. Tatçı). İstanbul: Milli Eğitim Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• BATİSLAM, Dilek. (2005). “Divan Şiirinde Sabâ”. Osmanlı Araştırmaları XXVI, Prof. Dr. Mehmet Çavuşoğlu’na Armağan II. İstanbul.
• http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYATI/batislam_saba.pdf. Erişim tarihi: 15.12. 2011.
• CUNBUR, Müjgan. (1973). Karacaoğlan. Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• ÇORUHLU, Yaşar. (2000). Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• DAĞLAR, Abdülkadir (2007) “Âyineye Düşen Sır: “Nihânuz” Gazelini Şerh ve Tahlil Denemesi”. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Vol. 2/4 Fall 2007:308-320.
• GENÇ, Köksal. (2008) “Alevî- Bektaşî Şiir Dünyasından “Âb-ı Hayat”a Bir Bakış”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi (2008, 47): 193-210.
• GÖLPINARLI, Abdülbâki. (1972) Türk Tasavvuf Şiiri Antolojisi. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• GÖLPINARLI, Abdülbâki ve P. Naili BORATAV. (1991). Pir Sultan Abdal. İstanbul: Der Yayınları.
• GÜZEL, Abdurrahman. (2004). Dini-Tasavvufi Türk Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları. (2. bas.).
• KILIÇ, Filiz. (2008). Alevîlik ve Bektaşîlikte Yedi Ulu Ozan. Ankara: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları. Araştırma Dizisi:7.
• KOCA, Turgut ve Zeki ONARAN (1998) Güldeste: Nefesler-Ezgiler-Notalar: Ankara, Bektaşî Kültür Derneği Yayınları/3.
• KÖPRÜLÜ, Fuad (1981). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. (4.bsm.).
• KURNAZ, Cemal (1997). Türküden Gazele / Halk ve Divan Şiirinin Müşterekleri Üzerine Bir Deneme. Ankara: Akçağ Yayınları.
• LEVENT, Agâh Sırrı (1980). Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar. İstanbul: Enderun Kitabevi (3. bas.).
• MİRZAOĞLU, Hasan (2011). Doğum yeri ve yılı Ceyhan-1939, mesleği çiftçilik olan Hasan Mirzaoğlu ile 08.02.2011 tarihinde Adana-Ceyhan’da yapılan görüşme notları.
• NÜZHET, Saadettin (1930) Bektaşî Şâirleri. İstanbul: Devlet Matbaası.
• OCAK, A. Yaşar (2000) Alevi-Bektaşi İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• ONAY, Ahmet Talat (1996). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar (Haz. Cemal Kurnaz). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• ÖGEL, Bahaeddin (1998). Türk Mitolojisi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları (3. bas.).
• ÖGEL, Bahaeddin (2006). Türk Mitolojisi II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları (3. bas.).
• ÖZMEN, İsmail (1998) Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi, (5 cilt). Ankara: Kültür Bakanlığı.
• ÖZTELLİ, Cahit (1983) Karacaoğlan / Bütün Şiirleri. İstanbul: Özgür Yayın-Dağıtım (7.bsm)
• PALA, İskender (1999). Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Neşriyat (5. bas.)
• TARLAN, Ali Nihat (1985). Fuzûlî Divanı Şerhi III. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 640.
• TİMURTAŞ, Faruk K. (1972) Yunus Emre Divanı. İstanbul: Tercüman Yayınları. 100 Temel Eser Dizisi.
• Türk Halk Müziği Sözlü Eserler Antolojisi II, (2006) Ankara: TRT Müzik Dairesi Yayınları.
• ULUDAĞ, Süleyman. (2005). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınevi. (2. bas.)
• YALTIRIK, Hüseyin (2002). Trakya Bölgesinin Tasavvufî Halk Müziği/ Notalarıyla Nefesler Semahlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• YILDIRIM, Nimet (2008a). Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• YILDIRIM, Nimet (2008b). “İran Mitolojisinde Su”. Doğu Araştırmaları /Doğu Dil, Edebiyat, Tarih, Sanat ve Kültür Araştırmaları Dergisi /A Journal of Oriental Studies 1, 2008/1:7-36.http://www.doguedebiyati.com/doguarastirmalari1-2008-1.pdf.Erişim tarihi:17.12.2010.
• YÖRÜKAN, Y. Ziya (Derleyen.) ve Turhan YÖRÜKAN (Yay. Haz.) (2011) Alevi Bektaşi Tahtacı Nefesleri. Ankara: Ötüken Neşriyat.