MESNEVİDEN HİKÂYEYE İSKENDER-İ ZÜLKARNEYN: DOĞUM, AD VERME, HÜKÜMDARLIK

Yıl 2012, Sayı: 61, 131 - 150, 16.01.2013

İsmail Avcı

Öz

Bu yazıda Büyük İskender’in doğumunu, ad almasını ve hükümdar oluşunu anlatan İskender-i Zülkarneyn’iñ Tevellüdi başlıklı hikâye üzerinde durulmuştur. Özbekler arasında Dara ve İskenderbek, Türkmenler arasında ise İsgender Patışa adıyla anlatılan söz konusu hikâyenin temeli Doğu’da, Taberî tarihi ve Firdevsî’nin ünlü eseri Şehnâme’ye dayanmaktadır. Konu İran ve Türk edebiyatlarında yazılmış İskendernâme türü eserlerde de bazı farklarla geçmektedir. Nizâmî’nin iki kitaptan meydana gelen İskendernâme’si; Ahmedî, Ahmed-i Rıdvân, ve Ali Şîr Nevâyî gibi müelliflerin aynı konuyu anlatan eserleri hikâyenin takip edilebileceği kaynaklardır. Hikâye “doğum”, “ad verme” ve “hükümdarlık” başlıkları esas alınarak ve yukarıda sözü edilen metinlerle mukayese edilerek incelenmiştir. Doğum kısmında aileler, doğum öncesi ve sonrası olaylar, yetiştirilme ve eğitim; ad verme kısmında İskender ve Zülkarneyn adlarının nasıl verildiği ve bunlarla ilgili efsaneler; hükümdarlık kısmında ise İskender’in ayrı düştüğü annesiyle kavuşması, hükümdarlığına işaret eden fal, rüya ve çeşitli söylentiler konu edilmiştir. Yer yer halk hikâyesi özellikleri gösteren hikâyenin metni de çalışmanın sonuna eklenmiştir

Anahtar Kelimeler

Büyük İskender, Zülkarneyn, doğum, ad verme, hükümdarlık

FROM MATHNAWI TO STORY ALEXANDER THE GREAT: BIRTH, NAMING, SUZERAINTY

Öz

This study focuses on the story called İskender-i Zülkarneyn’iñ Tevellüdi which mentions the birth of Alexander the Great and his enthronement. The roots of the story go back to Taberî’s history and Şehnâme and the very same story has been told among Uzbeks and Turkmen under the names of İskenderbek and İsgender Patışa respectively. The subject has also been mentioned with some differences in İskendernâme type works written in Turkish and Persian. Nizâmî’s, Ahmedî’s, Ahmed-i Rıdvân’s and Ali Şîr Nevâyî’s works on the same subject are sources in which the story can be fallowed. The Story is analyzed on the basis of the titles of “birth”, “naming” and “suzerainty” and the comparisons are made with above mentioned texts. Events took place before and after birth, his up-bringing and education issues have been subjected in the birth section. The nature of the names given as Alexander and Zülkarneyn and the myths around them analyzed in the part of naming. Re-union of Alexander with his mother he had been separated so long and related prophecies, visions and various accounts referring to his sovereignty are examined in the suzerainty section. Moreover, the text of the story is given at the end of the study

Anahtar Kelimeler

Alexander the Great, Zülkarneyn, birth, naming, suzerainty

Kaynakça

• Aça, Mehmet. (2000). “Türk Destancılık Geleneğine Bütüncül Yaklaşabilme ve Alp Kavramı Üzerine Bazı Yeni Yaklaşım Denemeleri”. Millî Folklor, 48: 5-17.
• Afzalov M., H. Rasulov ve Z. Husainova. (2007). Özbek Halk Ertekleri. C. III. Taşkent: Okıtuvçi Neşriyati.
• Ahmed-i Rıdvân. (1500). İskendernâme. DTCF Ktp. M. Con B. 20.
• Akyüz, Çiğdem. (2010). “Manas Destanı’nda Alp Kadın Tipi”. Mukaddime, 1: 169-180.
• Azerbaycan Nağılları. (2003). C. II. Tehgigatçı Birliyi.
• Baydemir, Hüseyin. (2009). “Özbekistan’da İskender, Zülkarneyn, Lokman Hekim ve Hatem Tay İle İlgili Halk Anlatmaları”. Atatürk Üni. TAE Dergisi, 41: 109-30.
• Duymaz, Ali. (1998). “Dede Korkut Kitabı’nda Alplığa Geçiş ve Topluma Katılma Törenleri Üzerine Bir Değerlendirme”. TDAY-Belleten 1998/I: 39-50.
• Duymaz, Ali. (2008). “Türk Folklorunda Dış Ruh Tasarımı”. Bilig, 45: 1-22.
• Duymaz, Ali ve Halil İbrahim Şahin. (2008). “Kaz Dağlarında Dağ, Ağaç ve Ocak Kültü Üzerine İnanış ve Uygulamalar”. Balıkesir Üni. SBE Dergisi, 11/19: 116-26.
• Ekici, Metin. (2004). Türk Dünyasında Köroğlu. Ankara: Akçağ Yay.
• Firdevsî. (2009). Şahnâme. çev. Necati Lugal. İstanbul: Kabalcı Yay.
• Geldiyeva, Şirin Cemal. (2006). Türkmen Halk Ertekileri (Durmuşı Ertekiler). Aşgabat: Miras Neşriyat.
• İskender-i Zülkarneyn’iñ Tevellüdi. (1872). Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmud Ef. 5005/1.
• Kaplan, Mehmet. (1951). “Dede Korkut Kitabında Kadın”. Türkiyat Mecmuası, 9: 99-112.
• Kara Düzgün, Ülkü. (2007). Başkurt Destanlarının Tipolojisi. Gazi Üniversitesi SBE Basılmamış DT. Ankara.
• Kavruk, Hasan. (1998). Eski Türk Edebiyatında Mensur Hikâyeler. İstanbul: MEB Yay.
• Köksel, Behiye. (2009). “Divanü Lügati’t-Türk’te Yer Alan Efsaneler”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2/9: 262-9.
• Kuzubaş, Muhammet. (2007). “İlkellere Ait Anlatılarda Rüya Motifi”. Turkish Studies, 2/1: 305-16.
• Kültüral, Zuhal ve Latif Beyreli. (1999). Şerîfî ve Şehnâme Çevirisi. C. II-III. Ankara: TDK Yay.
• Levend, Agâh Sırrı. (1965). Ali Şir Nevâî Hayatı, Sanatı ve Kişiliği. C. I. Ankara: TTK Yay.
• Nebiyev, Azad. (1993). “Azerbaycan Türklerinin Halk Yaratıcılığı”, Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi 1, Azerbaycan Türk Edebiyatı I, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 181-430.
• Nizami Gencevi. (2004a). İskendername (Şerefname). trc. Abdulla Şaik. Bakı: Lider Neşriyyat.
• Nizami Gencevi. (2004b). İskendername (İkbalnâme). trc. Abdulla Şaik. Bakı: Lider Neşriyyat.
• Öncül, Kürşat. (2008). “Dede Korkut Hikâyelerinde Savaşçı Kadın Tipi ve Animus Kavramı”. Turkish Studies, 3/2: 574-581.
• Özkan, İsa. (1997). “Köroğlu Destanı’nda Kahraman ve Atının Doğumu ile İlgili Motiflerin Tahlili”. Türk Dili, 549: 223-33.
• Pala, İskender. (2003). “İskender mi Zülkarneyn mi?”. Akademik Divân Şiiri Araştırmaları. İstanbul: LM Yay., 285-315.
• Ritter, Hellmut. (2011). Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi, Karşılaştırmalı Edebiyat Metinleri. edt.: Mehmet Kanar. İstanbul: Ayrıntı Yay.
• Sakaoğlu, Saim. (2002). Gümüşhane ve Bayburt Masalları. Ankara: Akçağ Yay.
• Şişman, Bekir ve Muhammet Kuzubaş. (2007). Mitik, Destanî, Masalsı, Efsanevî ve Tarihî Unsurlar Açısından Şehnâme’nin Türk Kültür ve Edebiyatına Etkileri. İstanbul: Ötüken Yay.
• Taberî, (1991). Milletler ve Hükümdarlar Tarihi. C. III. çev. Zâkir Kadirî Ugan-Ahmet Temir. İstanbul: MEB Yay.
• Tez, Zeki. (2008). Mitolojinin Kültürel Tarihi, Doğu ve İslam Mitolojisi, Mitolojik Söylenceler. İstanbul: Doruk Yay.
• Tören, Hatice. (2001). Alî Şîr Nevâyî Sedd-i İskenderî (İnceleme-Metin). Ankara: TDK Yay.
• Türe, İskender. (2010). Zülkarneyn Kur’an’da Uzaya Seyahati Anlatılan İnsan. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Uçkun, Rabia Kocaaslan. (1998). “Gagavuz Halk Edebiyatında ‘Makedonyalı İskender’ Hikâyesi”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 6: 753-68.
• Ünver, İsmail. (1983). Ahmedî İskender-nâme İnceleme-Tıpkıbasım. Ankara: TDK Yay.
• Yıldırım, Nimet. (2008). Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yay.