HACI BEKTAŞ VELÎ İLE AHİ EVRAN İLİŞKİSİ

Yıl 2012, Sayı: 61, 187 - 206, 16.01.2013

Harun Yıldız

Öz

Hacı Bektaş Velî, kültür ve medeniyet tarihimiz içerisinde çok önemli yeri olan büyük bir mutasavvıf/düşünürdür. Anadolu’nun İslamlaşması ve Türkleşmesi sürecinde önemli bir rolü olmuş, kalıcı izler bırakmış ve etkileri yüzyıllar boyunca geniş toplum kesimleri üzerinde hissedilmiştir. Ayrıca ülkemizdeki Alevî/Bektaşî topluluklar tarafından da önder bir şahsiyet olarak kabul edilir. Ahi Evran ise, tıpkı Hacı Bektaş Velî gibi, aynı dönem ve şartlarda Anadolu’da yaşamış ve önemli toplumsal faaliyetlerde bulunmuş büyük bir halk düşünürü ve manevi bir toplum önderidir. O, Anadolu’da Ahiliğin kurulup gelişmesi ve değişik yörelerde örgütlenmesinde etkin bir rol oynamıştır. Hacı Bektaş Velî ile Ahi Evran, hemen hemen aynı dönem ve koşullarda Horasan’dan Anadolu’ya gelmişler ve Anadolu’nun sosyal ve kültürel anlamda gelişmesi için çaba harcamışlardır. Her ikisinin de XIII. yüzyıl Anadolu’su toplumsal ve kültürel yaşamında ciddi katkıları bulunmaktadır. Bu makalenin amacı, Anadolu’da hemen hemen aynı yıllarda yaşamış olan Hacı Bektaş Velî ile Ahi Evran arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktır. Bu çerçevede öncelikle, her birinin yaşamış olduğu tarihsel ve kültürel koşullar ele alınmış; ardından her ikisi arasında var olan sıcak ve yakın ilişki, değişik boyutlarıyla ortaya konulmuştur

Anahtar Kelimeler

Hacı Bektaş Veli, Ahi Evran, Ahilik, Tasavvuf, Eski Türk Kültürü

THE RELATIONSHIP BETWEEN HACI BEKTAS VELI AND AHI EVRAN

Öz

Hacı Bektaş Velî is a big sufi-thinker who has a very important place in our history of culture and civilization. He had an important role in the process of Islamization and Turkization of Anatolia. He has left permanent traces and his influences have been felt on over wide community sections for many centuries. In addition to this, he is accepted as a spiritual guide from Alawi/Bektashi communities. Ahi Evran, exactly like Hacı Bektash Velî, is a big folk thinker and spiritual guide who had lived in the same period in Anatolia and acted on the important social activities. He had got an important role in establishment and development of Ahism and its organization in varied regions in Anatolia. Hacı Bektash Velî and Ahi Evran had come from Horasan to Anatolia in almost the same period of time and conditions, and they have struggled to cultivate the social and cultural life of Anatolia. In other words, each has had serious additions in social and cultural life of Anatolia. The purpose of this article is to examine the relationship between Haci Bektas Velî and Ahi Evran who lived in the same years in Anatolia. In this context, the historical and cultural conditions that each lived have been analyzed and examined with their close connection, in varied dimensions.

Anahtar Kelimeler

Haci Bektas Veli, Ahi Evran, Ahism, Sufism, Ancient Turkish Culture

Kaynakça

• AKSARÂYÎ, Kerimüddin (1943). Müsâmeratü’l-Ahbâr ve Müsâyeratü’l-Ahyâr. çev. F. N. Uzluk, M. N. Gençosman. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ALTINOK, Baki Yaşa (2004). “Yeni Vesikalar Işığında Ahi Evran Veli ve Arkadaşlarının Sürgün ve Şehit Edilmesi”. I. Ahi Evran-ı Velî ve Ahilik Araştırmaları Sempozyumu. 12-13 Ekim, Kırşehir.
• ASLAN, Namık (2004). “Don Değiştirme Motifi ve Ahi Evran’ın Yılan Donuna Girmesi”. I.
• Ahi Evran-ı Velî ve Ahilik Araştırmaları Sempozyumu. 12-13 Ekim, Kırşehir.
• ÂŞIKPAŞAZÂDE (1332/1914). Tevârîh-i Âli Osman. nşr. Âlî Bey. İstanbul.
• BABİNGER, Franz (1982). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. çev. Coşkun Üçok. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• BAER, Gabriel (1970). “The Administrative, Economic and Social Functions of Turkish Guilds”. International Journal of Middle East Studies, I: 28-50.
• BAL, Hüseyin (1997). Alevi-Bektaşi Köylerinde Toplumsal Kurumlar. İstanbul: Ant Yayınları.
• BARKAN, Ö. Lütfi (1942). “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler, I İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”. Vakıflar Dergisi, II: 279-386.
• BAYRAM, Mikail (1978). “Ahi Evren Kimdir? Gerçek Şahsiyeti ve Eserleri” Türk Kültürü, XVI: 658-668.
• BAYRAM, Mikail (1983). “Sadrü’d-din Konevî ile Ahi Evren Şeyh Nasırü’d-din Mahmud’un Mektuplaşması” Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, II: 51-75.
• BAYRAM, Mikail (1987). Bâcıyân-ı Rum (Selçuklular Zamanında Genç Kızlar Teşkilatı). Konya: Gümüş Matbaası.
• BAYRAM, Mikail (1991). Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu. Konya.
• BAYRAM, Mikail (1995). Ahi Evren, Tasavvufî Düşüncenin Esasları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• BAYRAM, Mikail (2002). “Bacıyân-ı Rum (Anadolu Bacıları) ve Fatma Bacı” Türkler, ed. H. Celal Güzel vd. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• BAYRAM, Mikail (2003). “Türkiye Selçukluları Döneminde Bilimsel Ortam ve Ahiliğin Doğuşuna Etkisi” Türkiye Selçukluları Üzerine Araştırmalar, Konya: Kömen Yayınları.
• BAYRAM, Mikail (2004). “Ahi Evren ile Alâüddin Çelebi’nin Öldürülmesi” İstem, II/3: 37- 57.
• BİRDOĞAN, Nejat (1988). “Anadolu Aleviliğinde Kadın Bacılar, Bacıyan-ı Rum” Folklor Halkbilim, IV/36: 9-12.
• BİRDOĞAN, Nejat (1990). Anadolu’nun Gizli Kültürü Alevilik. İstanbul: Hamburg Alevi Kültür Merkezi Yayınları.
• BİRDOĞAN, Nejat (1995). “Hacı Bektaş Veli Düşüncesinde Hoşgörü” Yunus Emre, Nasrettin Hoca ve Hacı Bektaş Veli Düşüncesinde Hoşgörü, haz. Şevket Özdemir. Ankara: Pencere Yayıncılık.
• BİRDOĞAN, Nejat (2003). “Anadolu Aleviliğinin Bugününe Ahiliğin Etkileri” Yol Dergisi, XIII: 38-46.
• BİRGE, J. Kingsley (1965). The Bektashi Order of Dervishes. London: Luzac&Co Ltd.
• BURSALI MEHMET TAHİR (1333). Osmanlı Müellifleri. İstanbul.
• CAHEN, Claude (1970). “Baba İshak, Baba İlyas, Hacı Bektaş ve Diğerleri” çev. İsmet Kayaoğlu. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVIII: 193-202.
• CAHEN, Claude (1986). “İlk Ahiler Hakkında” çev. Mürsel Öztürk. Belleten, L/197: 591- 601.
• CEBECİOĞLU, Ethem (1991). “Bacıyân-ı Rum” Türk Aile Ansiklopedisi, 651-655.
• ÇAĞATAY, Neşet (1982). “Anadolu’da Ahîlik ve Bunun Kurucusu Ahi Evran” Belleten, CLXXXII: 423-435.
• ÇAĞATAY, Neşet (1989). Bir Türk Kurumu Olan Ahilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ÇALIŞKAN, Yaşar ve M. Lütfi İKİZ (2001). Kültür, Sanat ve Medeniyetimizde Ahilik. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ÇETİN, Osman (1981). Selçuklu Müesseseleri ve Anadolu’da İslâmiyet’in Yayılışı. İstanbul: Marifet Yayınları.
• ÇETİNKAYA, Bayram Ali (1999). “Bir Anadolu Ereni Hacı Bektaş-ı Veli: Hayatı, Eserleri ve İnsan Anlayışı” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, III: 343-356.
• ELİADE, Mircea (1999). Şamanizm. çev. İsmet Berkan. Ankara: İmge Yayınları.
• ERÖZ, Mehmet (1977). Türkiye’de Alevîlik Bektaşîlik. İstanbul: Otağ Matbaacılık.
• EVLİYA ÇELEBİ (1314). Seyahatnâme. nşr. Zuhurî Danışman. İstanbul.
• FAROQHI, Suraiya (2003). Anadolu’da Bektaşilik. çev. Nasuh Barın. İstanbul: Simurg Yayınları.
• FIĞLALI, E. Ruhi (1996). “Hünkâr Hacı Bektaş Velî (Hayatı ve Eserleri)” Erdem, VIII/ 23: 317-336.
• FIĞLALI, E. Ruhi (2006). Türkiye’de Alevîlik Bektâşîlik. İzmir: İzmir İlâhiyat Vakfı Yayınları.
• GÜLLÜLÜ, Sabahattin (1977). Sosyoloji Açısından Ahi Birlikleri, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• GÖKALP, Haluk (2005). “Ahi Evran-ı Velî’nin Menkıbevî Kişiliği” Ahilik Araştırmaları Dergisi, I/2: 23-37.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki (1952). “İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilâtı ve Kaynakları” İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XI/1-4: 2-354. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• OCAK, A. Yaşar (1992). “Balım Sultan” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, V: 17- 18.
• OCAK, A. Yaşar (1996a). “Hacı Bektâş-ı Velî” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XIV: 455-458.
• OCAK, A. Yaşar (1996b). “Hacı Bektaş Vilâyetnâmesi” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XIV: 471-472.
• OCAK, A. Yaşar (2006). “Selçuklular ve Beylikler Devrinde Tasavvufî Düşünce” Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı I, ed. A. Yaşar Ocak. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ÖZ, Baki (1996). Alevilik Nedir?. İstanbul: Der Yayınları.
• ÖZ, Gülağ (1997). İslamiyet Türkler ve Alevilik, Ankara: Uyum Yayıncılık.
• ÖZKÖSE, Kadir (2003). “Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında Tasavvufî Zümre ve Akımların Rolü” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VII/1: 249-279.
• ÖZTÜRK, Mürsel (1987a). “Hacı Bektaş-ı Veli” Belleten, L/198: 885-894.
• ÖZTÜRK, Mürsel (1987b). “Ahmed Yesevî-Hacı Bektaş Velî ve Yunus Emre Zinciri” Erdem, III/9: 759-768.
• ÖZTÜRK, Y. Nuri (1997). Tarihi Boyunca Bektaşilik. İstanbul: Yeni Boyut Yayınları.
• SARIKAYA, M. Saffet (2002). XIII-XVI. Asırlarda Anadolu’da Fütüvvetnamelere Göre Dinî İnanç Motifleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• SARIKAYA, M. Saffet (2003a). Anadolu Alevîliğinin Tarihî Arka Planı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• SARIKAYA, M. Saffet (2003b). “Alevilik ve Bektaşiliğin Ahilikle İlişkisi -Fütüvvetnâmelere Göre-” İslâmiyât, VI/3: 93-110.
• SARIKAYA, M. Saffet (2003c). “Ahilik Kültürünün Aleviliğe Yansıyan Boyutları” Yol Dergisi, XXV: 98-112.
• SUNAR, Cavit (1975). Melâmîlik ve Bektaşîlik, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• ŞAHİN, Haşim (2006). “Selçuklular Döneminde Ahiler” Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı I., ed. A. Yaşar Ocak. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ŞAHİN, İlhan (1988). “Ahî Evran” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, I: 529-530.
• TAESCHNER, Franz (1953-54). “İslâm Ortaçağında Futuvva (Fütüvvet Teşkilatı)” çev. Fikret Işıltan. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XV/1-4: 1-32.
• TAESCHNER, Franz (1972). “İslam’da Fütüvvet Teşkilatının Doğuşu Meselesi ve Tarihi Ana Çizgileri” çev. Semahat Yüksel. Belleten, XXXVI/142: 203-235.
• TARIM, Cevat Hakkı (1948). Tarihte Kırşehri-Gülşehri, İstanbul.
• Velâyetnâme. İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi. Zühdi Bey Bölümü. Kayıt no: 558/4.
• Velâyetname-i Hacı Bektaş Veli (Trz). haz. Sefer Aytekin. Ankara.
• Vilâyet-nâme-i Hünkâr Hacı Bektaş-ı Velî Vilâyet-nâme Milli Kütüphane. Yazma Eserler Bölümü. Kayıt no: 215.
• Vilâyet-nâme Manakıb-ı Hünkâr Hacı Bektaş Veli (1995). haz. Abdülbâki Gölpınarlı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• YAMAN, Ali (2007). Alevilik&Kızılbaşlık Tarihi. İstanbul: Nokta Kitap.