SÖZLÜ VE YAZILI TARİHE GÖRE NEVŞEHİR BÖLGESİNDE HORASAN ERENLERİ OLARAK BİLİNEN ŞAHSİYETLER

Yıl 2012, Sayı: 61, 313 - 336, 16.01.2013

Ali Kozan

Öz

Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması sürecinde Büyük Selçuklu Devleti’nin uyguladığı fetih ve iskân hareketleri ile birlikte, XI-XIII. yüzyıllarda bölgeye gelen dinî-sosyal zümrelerin de büyük etkisi vardır. XI. yüzyılın başlarından itibaren Orta Asya’nın farklı bölgelerinden Anadolu coğrafyasına dağılan bu zümreler, Orta Asya’da İslâmiyet’in yayılmasına öncülük eden Ahmed Yesevî temelli Türk sûfîlik geleneğini Anadolu’ya taşıyarak Anadolu halk İslâmı’nın oluşumuna hız kazandırmışlardır. Nitekim bu dervişlerin yine birçoğunun Orta Asya kaynaklı Yesevî, Vefâî, Nakşibendî, Rıfaî, Haydarî veya Kalenderî gibi tarikatlardan birine bağlı oldukları görülmektedir. Bu bağlamda söz konusu zümrelerin tamamı İslâm dini içerisinde yer alan farklı dinî-sosyal tarikat, cemaat ve şubelerdir. Bu zümreler, geldikleri coğrafyaya veya izledikleri güzergâha nispetle Horasan Erenleri olarak adlandırılmaktadır. Evliya menakıbnamelerinde de Anadolu’ya göç ettiğinden söz edilen dervişler, hangi tarikata mensup olursa olsun, mutlaka Horasan’dan göçme, yani Horasan Erenleri’nden sayılmaktadır. Bu zümreler, Anadolu’da özellikle kırsal kesimlere yerleşerek bölge halkının dinî ve ahlakî eğitiminde rol oynamışlardır. Yerleştikleri bölgelerde halktan biri gibi tarımla veya hayvancılıkla uğraşmışlardır. Halk arasında daha çok menkıbe ve kerametleriyle tanınan, onlara birtakım hikmetli sözler, nasihatler, şiirler ve ilahiler okuyan ve daha çok İslamiyetin mistik yönünü ön plana çıkaran bir öğretiyi temsil etmişlerdir. Ayrıca Allah’ın bağışlayıcılığını, temel insani değerleri, insanın kalp temizliğini, farklı dinlerden olanlara hoşgörülü olmayı da salık vermişlerdir. Hâlen Anadolu’nun farklı coğrafyalarında bu zümrelere ait tekke, türbe ve mezar gibi eserlere rastlamak mümkündür. Nitekim günümüzde bu zümreler halk arasında daha çok Baba, Dede veya Evliya olarak bilinmektedir. Nevşehir ve yöresinde de halk arasında bu isimlerle anılan ve Horasan Ereni olarak bilinen şahsiyetlere rastlanılmaktadır. Tekke, türbe veya mezarları ile günümüze kadar isimleri yaşatılan bu şahısların bir kısmı hakkında yazılı kayıtlar mevcuttur. Fakat çoğu sözlü gelenekle günümüze taşınmışlardır. Bu çalışma, Nevşehir ve yöresinde Horasan Ereni olarak bilinen bu şahısların öğretileri ve yöre insanı tarafından algılanışlarına yönelik bir tespit ve derleme hüviyetindedir.

Anahtar Kelimeler

Horasan Erenleri, Nevşehir Bölgesi, Hacı Bektâş-ı Velî

THE PERSONALITIES KNOWN AS ACCORDING TO SOURCES AND ORAL HISTORY WHO ARE KHORASAN ERENS IN NEVŞEHIR REGION

Öz

In the Turkization and Islamization process of Anatolia, religious-social groups who came to the region between the 11th and the 13th centuries have had a great influence along with the Seljuk conquest and settlement policies. These groups dispersed to different parts of Anatolia from the beginning of the XI. century from central Asia, accelerated the emergence of Islam to Anatolian folk by carrying Sufism tradition based on Ahmed Yasevi who pioneered in expanding Islam in Central Asia. The dervishes were related to sects such as Yesevî, Vefâî, Nakşibendî, Rıfaî, Haydarî or Kalenderî. In this respect, all these groups were the agents of different religious sects and societies. These groups were called the Khorasan Erens in relation to the geography they came from or the way they followed. All these dervishes in the Evliya menakıbnames are also considered as immigrants from Horasan, that is, as Horasan Erens regardless of the sects they belong to. These groups played an important role on the religious and moral education of the regional folk by especially settling in rural areas. They were interested in agriculture or livestock in the areas, like a member of the society, they settled in. They represented more of a teaching that emphasized the mystic side of Islam and known for their menkıbes and miracles, teaching moral phrases, advices, poems and hymns. They also recommended the forgivingness of Allah, suggested fundamental human values, the clean heart of the human beings and toleration of those from other religions. It is still possible to come across tekkes, shrines, or graves belonging to these groups in different parts of Anatolia. These groups today are known as Baba, Dede or Evliya among people. In Nevşehir and its surroundings, such figures are called Khorasan Erens by the people. There are written records about some of these personalities whose names lived on till today with their tekke, shrine or graves. But the majority of them were brought up today with their oral tradition. This study aims to compilation and evaluate the teachings and the perception of these figures known as Khorasan Erens among the people in and around Nevşehir.

Anahtar Kelimeler

Khorasan Erens, Nevşehir Region, Hacı Bektâş-ı Velî

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Müdürlüğü Arşivi, Dosya No: 4817/1(19 Cemâziyelevvel 1199-30 Mart 1785)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi. İ.DH. Dosya No: 58/2856(20 Rabî‘ülevvel 1258-1 Mayıs 1842)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi. MVL, Dosya No: 21/20(11 Cemâziyelâhir 1264-15 Mayıs 1848)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi. DH, Dosya No: 195/407(29 Zilhicce 1272-31 Ağustos 1856)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi. C.EV. Dosya No: 626/31582(25 Rebî‘ülâhir 1194-30 Nisan 1780)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi. MKT.NZD. Dosya No: 303/19(4 Receb 1276-27 Ocak 1860)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi. C.EV. Dosya No: 128/6379(29 Şevval 1216-4 Mart 1802)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, EV.MH, Dosya No: 843/67(7 Cemaziyelahir 1278-10 Aralık 1861)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, EV. MH., 2601/156-157(29 Kanunievvel 1298-10 Ocak 1883)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, EV.MH, 372/297(25 Safer 1268-20 Aralık 1851)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, EV. MH. 372/407(25 Safer 1268-20 Aralık 1851)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, EV.MKT., 173/162
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, EV.MKT., 154/80(20 Cemaziyelevvel 1278-23 Kasım 1861)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, EV.THR, 151/27(23 Cemaziyelahir 1261-29 Haziran 1845)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, EV.THR., 151/25(17 Safer 1260-8 Mart 1844)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi. C.EV. Dosya No: 597/30149(29 Zilhicce 1196-5 Aralık 1782)
• Vakıflar Genel Müdürlüğü, VGM Defter, 4162/105(R. 3 Eylül 327)
• Vakıflar Genel Müdürlüğü, VGM Defter, 1770/15
• Vakıflar Genel Müdürlüğü, VGM Defter EV. d. 13085/5(19 Rebiulahir 1264-25 Mart 1848)
• Hazret-i Hünkâr Hacı Bektaş Velî Efendimizin Nesl-i Pâkîleri. Süleymaniye Kütüphanesi. Yazma Bağışlar. No. 67/2.
• Velâyetnâme-i Hacı Bektaş Velî, müstensih. Derviş Ali Girîdî(H.1177/M.1764). Hacı Bektaş Yazma Eserler Kütüphanesi. No: 119.
• Makâlât-ı Hacı Bektaş Velî, müstensih. İbrahim b. Ali Efendi(H.1304-M.1886). Hacıbektaş Yazma Eserler Ktp. No: 71.
• Abdurrahman Câmî. (1993) Nefehâtu’l-Üns min Hadarâti’l-Kuds. (tercüme ve şerh. Lâmi’î Çelebi). İstanbul: Marifet Yayınları.
• Ahmed Eflakî.(1980). Menâkıb al-Ârifîn. c. I. (yay. Tahsin Yazıcı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ALKAN, Mustafa.(2007). “Hacı Bektaş Zâviyesi Vakıfları(XVI. Yüzyıl)”, 2. Uluslar arası Türk Kültüründe Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni Bildiri Kitabı, c. 2. Ankara: 955-968.
• Âşıkpaşazâde. (2007). Tevârîh-i Âl-i Osman. (haz. Kemal Yavuz-M. A. Yekta Saraç). İstanbul: Gökkubbe Yayınları.
• BARKAN, Ömer Lütfi. (1942) “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”. Vakıflar Dergisi. c. 2. Ankara: 279-304
• BELDICEANU, Irene,(2010). “Osmanlı Tapu-Tahrir Defterleri Işığında Bektaşiler(XVXVI. Yüzyıllar). Çev. İzzet Çıvgın. Alevilik Bektaşilik Araştırmaları Dergisi. Sayı:3. Almanya:130-187.
• ÇAYIRDAĞ, Mehmet. (2001). Şeyh Turesan Velî Hazretleri. Kayseri: Netform Matbaacılık.
• ÇAYIRDAĞ, Mehmet. (1980).“Kayseri’nin İncesu İlçesinde Şeyh Turesan Zaviyesi”. Belleten. c. XLIM : 271-278.
• DEMİRKENT, Işın.(1996), Türkiye Selçuklu Hükümdarı Sultan I. Kılıç Arslan. Ankara:Türk Tarih Kurumu.
• ELMACI, Osman. (2008). Ürgüp Tarihi. Ankara: Ürün Yayınları.
• GÖLPINARLI, Abdulbâki. (1995) Vilâyetnâme Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektaş Velî. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• GÜNAY, Ünver vd. (2001). Ziyaret Fenomeni Üzerine Bir Din Bilimi Araştırması-Kayseri Örneği-. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• Hacı Bektaş Velî. (tarih yok). Makâlât. (haz. Esad Coşan). Ankara: Seha Neşriyat.
• Hazreti Hünkâr Hacı Bektaş Veli’nin Vasiyetnamesi(Kitâbu’l-Fevâîd). (1959). (haz. İ.Ö.). İstanbul: Dizerkonca Matbaası.
• Hünkâr Hacı Bektâş-ı Veli. (2007). Besmele Tefsiri. (haz. Hamiye Duran). Ankara: Türkiye Diyet Vakfı Yayınları.
• KOZAN, Serap. (2009). Nevşehir ve Yöresindeki Ziyaret Yerleri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad. (1987). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad. (1979). “Bektaş, Hacı Bektaş Velî”. İslam Ansiklopedisi, c. II: 461-464. İstanbul.
• KÖSE, Metin Ziya. (2009). “Yeniçeri Ocağının Bektaşileşmesi Süreci ve Yeniçeri-Bektaşi İlişkileri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşı Veli. Ankara. Sayı: 49: 198-201.
• Mecdî Mehmed Efendi. (1989) Şakâik-ı Nu’mâniye ve Zeyilleri Hadâiku’ş-Şakâik. (haz. Abdulkadir Özcan). c. I. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• MÉLİKOFF, Iréne. (2008) Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• MENEKŞE, Soner. (2005). “Duyarlılıklar”. Nevşehir Kültür ve Tarih Araştırmaları. 1/2: 38. Nevşehir.
• OCAK, Ahmet Yaşar. (1981), “Bazı Menâkıbnâmelere Göre XIII-XV. Yüzyıllardaki İhtidâlarda Heterodoks Şeyh ve Dervişlerin Rolü. Osmanlı Araştırmaları II: 31-42. İstanbul.
• OCAK, Ahmet Yaşar. (1994) “Hacı Bektaş Velî”. İslâm Ansiklopedisi. c. 14: 455-458. İstanbul.
• OCAK, Ahmet Yaşar. (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfîlik Kalenderîler(XIVXVII. Yüzyıllar). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• OCAK, A. Yaşar. (2000). Babailer İsyanı(Aleviliğin Tarihsel Altyapısı). İstanbul: Dergah Yayınları.
• OLGUNLU, Ali Canip. (2009). Tales’ten Mevlana’ya Diojen’den Hacı Bektaş-ı Veli’ye Anadolu’nun Düşünce Mimarları. İstanbul: Karakutu Yayınları.
• Oruç Beğ Tarihi. (2008). (haz. Necdet Öztürk). İstanbul: Çamlıca Basım Yayın.
• ÖZKÖSE, Kadir.(2003). “Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında Tasavvufî Zümre ve Akımların Rolü”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. VII, sayı: 1, Sivas. ΠΑΠΑ ΓΕΩΡΓΙΟΣ (1913), ΣΑΛΝΑΜΕ, ΚΩΝΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΣ.
• SEVİM, Ali. (2000). Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• SÜMER, Faruk.(1964). “Oğuzlar”. İslam Ansiklopedisi. C. 9, İstanbul: 378-387.
• SÜMER, Faruk.(1980). Oğuzlar(Türkmenler). İstanbul: Ana Yayınları.
• Şemsettin Sâmi. (1996). Kâmûsu’l-A’lâm. c. II. Ankara: Kaşgar Neşriyat.
• TOGAN, Zeki Velidi.(1981). Umumi Türk Tarihine Giriş. İstanbul: Enderun Yayınları.
• TURAN, Osman. (1953). “Selçuk Türkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak:Fustatu’ladele fî Kav’âidi’s-Saltana”.60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı. İstanbul:531-564.
• TURAN, Osman. (1993). Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• TURAN, Osman. (1993). Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi. c. II, İstanbul: Turan Neşriyat.
• TÜRKMEN, Kemal Talih. (1999) Bilinmeyen Kapadokya’dan Bir Kesit Ürgüp. Ankara: Ürün Yayınları.
• YANMAZ, Dilek. (2008). Himmet Dede(Horasan Ereni). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.