TEKKE HAYATINDA ÜÇ MUKTEDİR FİGÜR: SANCAK, ALEM VE TUĞ

Yıl 2018, Sayı: 85, 161 - 181, 15.03.2018

Güldane Gündüzöz

Öz

Sancak, alem ve tuğ, devlet geleneğini temsil eden önemli sembolik figürlerdir. Anadolu tekke kültüründe ise sancak, alem ve tuğun hem maddi hem de manevi fonksiyonları bulunmaktadır. Sancak, alem ve tuğ, sûfî rivayetlerinde ve dolayısıyla merasimlerde sembolik birer figür olarak ön plandadır. Bu doğrultuda söz konusu eşya ilgili pek çok âdet ve uygulamanın, tarikat yapısının teorik ve felsefi boyutunun birer izdüşümü olduğu görülmektedir. Aynı zamanda sancak, alem ve tuğ, parçası oldukları alegorik dil ve kendine özgü tasavvuf sembolizminin sağladığı semantik imkânlarla, gerek sûfî merasimlerine gerekse tasavvuf geleneğine ve nihayet sûfî terminolojisine farklı boyutlar katmaktadır. Bu makalede bir taraftan menâkıbnâmelerdeki sembolik hikâyelerin derin okumasında, diğer taraftan tarikat ayin ve ritüellerindeki simgesel uygulamaların çözümlenmesinde sancak, alem ve tuğ figürlerinin üstlendikleri işlevler incelenmiştir. Zira diğer bazı unsurlarla birlikte müstakil risalelere konu olan sancak, alem ve tuğ figürlerinin mihverinde kurulmuş olan alegorik ve sembolik dilin çözümlenmesi, tasavvuf düşüncesinin ve dolayısıyla sûfî dilinin anlaşılmasında önemli bir semantik zemin oluşturmaktadır. Bu araştırma başlıca iki bölümden oluşmaktadır. Makalenin birinci bölümünde sancak, alem ve tuğ figürleri temel referansları ve kökenleri bakımından ele alınmış, ikinci bölümde ise söz konusu unsurlar temsili bir dil aracı olması bakımından incelenmiştir. Araştırmanın neticesinde sancak, alem ve tuğun tarikat hiyerarşisinde önemli bir yeri olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca bu objelerin bilgiyi ve değerleri sistemleştiren unsurlar olarak kabul edildiği de anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, tekke, sancak, alem, tuğ, sembol

THREE POWERFUL FIGURES IN THE LIFE OF THE LODGE: SANJAK, ALEM AND TUG

Öz

Sanjak, banner and tug are among the important symbols representing state tradition. They have both material and spiritual functions in Anatolian lodge culture. Sanjak, banner and tug stands out as symbolic figures in dervish narrations and ceremonies. In this line, it is seen that most of the related customs and practices of these are projections of the theoretical and philosophical dimension of the order structure. Sanjak, banner and tug are parts of allegoric language and they have their own unique sūfī symbolism with these semantic possibilities. In addition, these figures add different dimensions to the sūfī ceremonies, tradition and terminology. This article investigates the functions of these figures from the perspective in-depth analysis of the symbolic stories in mystic narratives. Furthermore, functions of these figures in the resolution of symbolic practices in the rituals of the sects were examined since resolution of the allegorical language of sanjak, banner and tug constitutes an important semantic ground for understanding sūfī thought. This research consists of two parts. In the first part, the figures of sanjak, banner and tug were examined in terms of their basic references and their origins. In the second part, these elements were examined in terms of their functions as linguistic tools representing the mentioned elements. This study proposes that that there is an important place in the hierarchy of these figures. It was found that these objects were regarded as elements that systematize knowledge and values.

Anahtar Kelimeler

Tasawwuf, lodge, sanjak, banner, tug, symbol

Kaynakça

• Anonim-1. (Tarihsiz). er-Risâle fi’s-Seccâde ve’l-Hırka ve’l-‘Alem. Konya: BYEK. Demirbaş no: SÜİF0025/6.
• Anonim-2. (Tarihsiz). Behce-i Tarîk-i Sa‘diyye. Müstensih: Yahyâ Âgâh Efendi, Ankara: Milli Kütüphane. No: 1439.
• Anonim-3. (Tarihsiz). Dergâh-ı Âlî  Yeniçerilerinin Ortalarında Olan Bayrak ve Nişanları. İBB Atatürk Kitaplığı. No: 0456-13.
• Anonim-4. (Tarihsiz). Yeniçeriyân Tarîki. İBB Atatürk Kitaplığı. No: 0714.
• Anonim-5. (Tarihsiz). Yeniçeri Ocağı Kanun ve Kaideleri. İBB Atatürk Kitaplığı. No: 0097.
• Ahmed Ulvânî. (Tarihsiz). Risâle fî Kisveti’s-Sûfiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hüdâi Efendi Bölümü. No: 000528.
• Ambrosio, Alberto Fabio. (2012). Dervişler-Tarihi, Antropolojisi, Mistik Yönü. Çev. Buğra Poyraz. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Arseven, Celal Esed. (1943). “Alem”. Sanat Ansiklopedisi, 1: 39-44.
• Ayhan, Gökben. ve Göçer, Demet. (2016). “Hacıbektaş Veli Müzesi’ndeki Sancak Alemleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 79: 171-195.
• Baş, Derya Çakır. (2015). “Bedeviyye”. Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. Ed. Semih Ceyhan. İstanbul: İsam Yayınları.
• Brown, John P. (2003). The Darvishes or Oriental Spiritualism, Ed. H. A. Ross. New Delhi: Cosmo Publications.
• Cebecioğlu, Ethem. (2004). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları.
• Çakır, Adalet. (2015). “Kâdiriyye”. Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. Ed. Semih Ceyhan. İstanbul: İSAM Yayınları.
• Çoruhlu, Tülin. (2012). “Tuğ”. DİA, 41: 330-332.
• Çoruhlu, Yaşar. (2015). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Çulpan, Cevdet. (1961). Serviler 2. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.
• Duran, Hamiye. (2007). Hacı Bektaş Velî Velâyetnâmesi. Ankara: TDV Yayınları.
• Ebû Abdillâh Muhammed b. Ca‘fer b. İdris el-Kettânî el-Hasenî. (1924). ed-Di‘âme fî Ahkâmi Sünneti’l-İmâme. haz. Muhammed Adnân b. el-Hâc ve Muhammed Yasin. Şam: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Elvan Çelebi Şirâzî. (Tarihsiz). el-Menâkıbü’l-Kudsiyye fi’l-Menâsıbi’l-Ünsiyye. Konya: Mevlânâ El Yazmaları, no: 6937.
• Eren, Hasan. (2004). “Etimolojik Çalışmalarda Metodoloji Sorunları–1”. TDK Türk Dili Dergisi 631: 3–7.
• Erdem, Sargon. (1989). “Alem”. DİA 2: 352-354.
• Evliya Çelebi. (Tarihsiz). Seyahatnâme I-II-III. Haz. Mümin Çevik. İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• Goodwin, Godfrey. (2011). Yeniçeriler. Çev. Derin Türkömer. İstanbul: Doğan Kitap.
• Hâs, İbrahim. (2002). Menâkıbnâme-i Hasan Ünsî. Haz. Mustafa Tatcı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Heysemî, Ahmed b. Muhammed b. Hacer. (Tarihsiz). Derrü’l-Ğamâme fî Dürri’t- Taylasân ve’l-‘Azabe ve’l-‘İmâme. Medine: Câmiatü’l-Medîneti’l-Âlemiyye, no: 997/53257.
• Hoppal, Mihaly. (2014). Avrasya’da Şamanlar. Çev. Bülent Bayram ve Şevket Çağatay Çapraz. İstanbul: YKY Yayınları.
• İbn Fazlan. (1975). Seyahatnâme. Haz. Ramazan Şeşen. İstanbul: Bedir Yayınları.
• İlyas b. Îsâ Saruhânî. (2003). Menâkıb-ı Şeyh Mecdüddîn ve Âdâb-ı Sâlikîn (Akhisarlı Şeyh Îsâ Menâkıbnâmesi). Haz. Sezai Küçük-Ramazan Muslu. Sakarya: Aşiyan Yayınları.
• İnan, Abdülkadir. (1949). “Küçük Notlar 2: İskitlerin Savaş Belgesi ve IX. Yüzyıl Türklerinde Beçkem”. Belleten 13: 150.
• —. (1966). “Tuğ –Bayrak (Sancak)”. TK, c. IV/46.
• Kara, Mustafa. (2008). Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Sır Yayınları.
• Karamustafa, Ahmet T. (2011). Tanrının Kuraltanımaz Kulları. Çev. Ruşen Sezer. İstanbul: YKY Yayınları.
• Kenan Rifâî (1340). Ahmed er-Rifâî. İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Köprülü, Orhan F. (1992). “Bayrak”. TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 5, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 247-254.
• Köprülü, M. Fuad. (2009). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kurtoğlu, Fevzi. (1992). Türk Bayrağı ve Ay Yıldız. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Mau-tsai, Liu. (2007). Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Mehmed Vehbi Efendi. (Tarihsiz). Hülâsatü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’an. Ankara: Milli Kütüphane, El Yazmaları Bölümü, no: 06Hk 4442.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Hüseyin. (1988). Murûcu’z-Zeheb ve Me‘âdinü’l-Cevher. Thk. M. Muhyiddin Abdülhamid. c. III. Beyrut: Yayın Evi Bilgisi Yok.
• Minkarî, İbn Muzâhim. (1382). Vak‘atü Sıffîn. Thk. Abdüsselâm Muhammed Harun. Mısır: Matbaatü’l-Medenî.
• Muhammed Hamidullah. (1993). İslam Peygamberi. İstanbul: İrfan Yayınları.
• Pakalın, Mehmet Zeki. (2004). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. Cilt: 3. İstanbul: MEB Yayınları.
• Pekpelvan, Belgin. (2006).“İslâm Sanatında Tasavvufî Sembolizm ve Mevlevîlik”. Uluslar Arası Düşünce ve Sanatta Mevlâna Sempozyumu Bildirileri. Konya: Rumi Yayınları.
• Revnakoğlu, Cemaleddin Server. (2003). Eski Sosyal Hayatımızda Tasavvuf ve Tarikat Kültürü. Haz. M. Doğan Bayın ve İsmail Dervişoğlu. İstanbul: Kırkambar Yayınları.
• Salâhî, Salahaddin Abdullah b. Abdülaziz el-Uşşaki. (Tarihsiz). Cevâhir-i Tâc-ı Hilâfet. Süleymaniye Kütüphanesi El Yazmaları Düğümlü Baba Koleksiyonu. No: 297.7/264.
• Sâlih Ahmed el-Alî. (2003). el-Mensûcatü ve’l-Elbisetü’l-‘Arabiyye fi’l-‘Uhûdi’l- İslâmiyyeti’l-Ûlâ. Lübnan: Şirketü’l Matbûâti li’t-Tevzî‘ ve’n-Neşr.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet. (2002). XIII-XVI. Asırlardaki Anadolu’da Fütüvvetnâmelere Göre Dinî İnanç Motifleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Se‘âlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmail. (Tarihsiz). Letâifü’l- Me‘ârif. Thk. Muhammed İbrahim Selim. Kahire: Dâru’t-Talâi‘.
• Seyyid Ali Sâbit el-Ma‘rifî er-Rifâî. Risâle-i Kisve-i Ma‘rifî. Millî Kütüphane El Yazmaları Bölümü. No: 961-34.
• Seyyid Alizâde Hasan b. Müslim (2007). Hızırnâme Alevî Bektaşî Âdab ve Erkânı. Haz. Baki Yaşa Altınok. Ankara: TDVY.
• Soysal, Mahmut Enes. (2010). “Tarihsel Süreçte Bayrak ve Sancaklarımız”. Atatürk Üni. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 42: 209-239.
• Süleyman Saʽdeddin Efendi. (Tarih Yok). Tâc-ı Çehâr. İstanbul: Süleymaniye Ktp. Şehid Ali Paşa Bölümü. No: 01347.
• Şa‘rânî, İmam Ebü’l-Mevâhib Abdülvehhâb b. Ahmed b. Ali el-Ensârî eş-Şâfiî el-Mısrî. (1988). Envâru’l-Kudsiyye fî Ma‘rifeti Kavâ‘idi’s-Sûfîyye. Yay. Tâhâ Abdülbâki Sürûr ve Seyyid Muhammed ‘Îdü’ş-Şâfiî. C. 2. Beyrut: Mektebetü’l-Maârif.
• Şahin, Haşim. (2006). “Bayramiyye”. Uluslar Arası Düşünce ve Sanatta Mevlâna Sempozyumu Bildirileri. Konya: Rumi Yayınları.
• Şahin, İlhan. (2009). “Sancak”. DİA. 36: 97-99.
• Şahinler, Necmeddin. (1999). Siyah ve Yeşil. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Şener, Cemal. (1996). Şaman-izm’ler Dizisi 4. İstanbul: BDS Yayınları.
• Tahralı, Mustafa. (2015). “Rifâiyye”. Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. Ed. Semih Ceyhan. İstanbul: İSAM Yayınları.
• Ümit Hassan. (2015). Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Yenişehirli Ni‘metullah b. Abdülkâdir. (Tarihsiz). Risâle-i Tâc ve Kisve. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin (OE). No: 926/3.