Alevi-Bektaşi Edebiyatının Kadın Şairleri ve Bazı Tartışmalar

Yıl 2020, Sayı: 93, 111 - 142, 13.03.2020

Reyhan Keleş

Öz

Kökleri çok eski yıllara dayanan ve kaynağını Yunus Emre’de bulan, Kaygusuz Abdallarla, Hatayîlerle, Pir Sultan Abdallarla yoluna devam edip bugüne gelen Alevi-Bektaşi edebiyatının kadın şairlerini muhtevi bu çalışma, yüzyıllarına göre tasnife tabi tutulan ve kaynaklarda yer alan sıkıntılar nedeniyle bazı tartışmaların yapıldığı kadın şairler hakkında bilgi vermeyi amaçlamaktadır. Alanın temel eserleri ve antolojileri dışında toplam kırk sekiz yayının incelendiği çalışmanın girişinden sonucuna kadar tüm bölümlerinde XVI. yüzyıldan üç, XVIII. yüzyıldan dört, XIX. yüzyıldan yirmi dokuz, XX. yüzyıldan kırk bir, yaşadığı yüzyılı bilinmeyenlerden dört ve bir de erkek olduğu kesinleşen bir şair olmak üzere toplam seksen iki şahsiyet hakkında bilgi verilmiştir. Yapılan araştırmada varlığı bilinen ilk şairin XVI. yüzyılda yaşadığı tespit edilmiştir. XVII. yüzyılda yaşayan şaire kaynaklarda tesadüf edilememiştir. Özellikle şairin kadın mı erkek mi olduğuna dair cinsiyetle ilgili sıkıntılar başta olmak üzere doğum-ölüm tarihlerindeki karışıklıklar ve isim benzerliği nedeniyle diğer edebiyatların kadın şairleriyle karıştırılan şairlere varıncaya kadar toplam on iki kadının durumu “Bazı Tartışmalar” bölümünde ele alınıp incelenmiştir. Kadınların özellikle “Bacı” sıfatını kullandığı, bu ifadenin son yüzyıllara doğru azaldığı ve şiirleri incelendiğinde daha çok Hz. Ali, Ehl-i Beyt, Hacı Bektâş-ı Velî ve intisap ettiği kişinin sevgisi ağır basan şiirler yazdığı tespit edilmiştir. Konuyla ilgili benzer çalışmalardan farklı olarak bu çalışmada Alevi-Bektaşi edebiyatını temsil eden daha çok kadın şaire ulaşılmış ve bu kaynaklarda daha önceki çalışmalara yapılan atıflarla sehven yapılan hatalar en aza indirilmeye çalışılmıştır

Anahtar Kelimeler

Alevi-Bektaşi edebiyatı, kadın, şair, şiir

The Women Poets of Alawi-Bektashi Literature and Some Disputes

Öz

This study, which covers the women poets, as the representatives of Alawi-Bektashi Literature, which dates back to very old years and finds its source in Yunus Emre, and continues with Kaygusuz Abdal, Hatayi and Pir Sultan Abdal and reaches today, aims to give information on women poets about whom there are disputes arising from the problems in resources classified according to their centuries. In this study, in which forty-eight publications were examined, except the basic works and anthologies of the field, from the beginning to the end in all chapters, information is given about eighty-two different people three of which are from 16th century, four from 18th century, twenty-nine from the 19th century and forty-one from the 20th century, also there are four poets whose century is not known and one more poet who is revealed to be a man in fact. In the conducted research, it was determined that the first poet known to have lived is from the 16th century. The poet who lived in the 18th century was not found in the resources. The cases of twelve women poets, about whom there are problems beginning from those especially on gender such as whether the poet was a man or a woman, varying up to the confusion on the dates of birth and death and name resemblances resulting in confusing these women poets with the poets of other literatures, are addressed to and discussed in the chapter called “Some Disputes”It has been determined that the women poets especially used the name “Bacı Sister ”, and that the usage of this name decreased towards the later centuries and also that when their poems are analyzed, they mostly wrote poems about the love of Hazrat Ali, Ahl al-Bayt, Haji Bektashi Veli and the person to whom they are connected. As distinct from the other studies on the same subject, in this study a higher number of women poets as the representatives of Alawi-Bektashii Literature were found and the inadvertently made mistakes in references to previous studies in these resources are tried to be minimized.

Anahtar Kelimeler

Alawi-Bektashi Litareture, women, poet, poe

Kaynakça

• Ahmed Muhtar Hacı Beyzâde. (1311). Şair Hanımlarımız. İstanbul. Matbaa-i Safa ve Enver.
• Akkaya, Gülfer. (2015). Sır İçinde Sır Olanlar Alevi Kadınlar. İstanbul: Kalkedon Yayınları.
• ——. (2018). Alevi Kadınlar, Vardık, Varız, Var Olacağız. İstanbul: Friedrich Ebert Stiftung.
• Albayrak, Nurettin. (2002). “Kul Himmet”. TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 26, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 352.
• Alptekin, Ali Berat ve Saim Sakaoğlu. (2006). Türk Saz Şiiri Antolojisi (14-21. Yüz- yıllar). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Arslan, Mehmet. (2011). Şeref Hanım Divanı. İstanbul: Kitabevi Yayınevi.
• Aslanoğlu, İbrahim. (1997). Kul Himmet, Yaşamı, Kişiliği ve Şiirleri. İstanbul: Ekin Yayınları.
• Avcı, Ali Haydar. (2006). Osmanlı Gizli Tarihinde Pir Sultan Abdal ve Bütün Deyişler. İstanbul: Noktakitap Yayınları.
• Avcı, İsmail. (2016). “Balıkesirli Mehmed Gazâlî’nin ‘Türk Kadın Şairleri’ Başlıklı Yazı Dizisi Üzerine”. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 19/36, 31-80.
• Ay, Taha. (1934). Türk Kadın Şairleri. İstanbul: Universum Matbaası.
• Bahadır, İbrahim. (2004). Alevi-Bektaşi Kadın Dervişler. Köln: Alevi-Bektaşi Kültür Enstitüsü.
• Banarlı, Nihad Sami. (21 Haziran 1948). “Râbia Hâtun Efsanesi”. Hürriyet Gazetesi. 2.
• ——. (14 Temmuz 1948). “Acaip Bir Sanʻat Hâdisesi”. Hürriyet Gazetesi. 2.
• ——. (20 Temmuz 1948). “Hâdisenin İç Yüzü”. Hürriyet Gazetesi. 2.
• ——. (28 Temmuz 1948). “Bir Mektup ve Zaruri Bir Cevap”. Hürriyet Gazetesi. 2.
• Baymak, Osman ve Canseli Donat. (2009). Türk Dünyası Kadın Şairleri, Şiir Antolo- jisi. Prizren: Balkan Aydınları ve Yazarları Yayınları.
• Bayrı], Mehmet Halit. (1929). “Edebiyat Tarihimizde Kadın Simaları: Seher Aptal”. Hayat 5/114, 183-184.
• Birdoğan, Nejat. (2010). Anadolu’nun Gizli Kültürü Alevilik. İstanbul: Kaynak Ya- yınları.
• Canım, Rıdvan. (2000). Latîfî Tezkiretü’ş-Şuʻarâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (İnceleme- Metin). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Ceylan, Ömür. (2017). “’Bektâşî Diliyle Kadın Müdâfaası’ Edip Harâbî’nin Lutfiye ve Zehra Bacılar Ağzından Yazdığı İki Nefes”. Uluslararası Türk Dili ve Edebi- yatında Kadın Sempozyumu (4-6 Mayıs 2017), Amasya.
• Cunbur, Müjgân. (2011). Osmânlı Dönemi Türk Kadın Şâirleri. Ankara: Türkkad Ya- yınları.
• Çınar, Sevilay. (2008). Yirminci Yüzyılın İkinci Yarısında Türkiye’de Kadın Âşıklar. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Danişmend, İsmail Hâmi. (17 Eylül 1948). “Râbia Hâtun Dedikodusu”. Akşam Ga- zetesi. 3.
• ——. (19 Eylül 1948). “Râbia Hâtun Dedikodusu”. Akşam Gazetesi. 3, 4.
• ——. (21 Eylül 1948). “Râbia Hâtun Dedikodusu”. Akşam Gazetesi. 3, 7.
• ——. (24 Eylül 1948). “Râbia Hâtun Dedikodusu”. Akşam Gazetesi. 3.
• Doğanay, Ezeli. (2003). Kızılbaş Kadın Şairler. Ankara: İtalik Yayınları.
• Dereli, Ali. (t.y.). Türk ve Dünya Edebiyatında Şairler Yazarlar Sözlüğü. İstanbul: Salan Yayınları.
• Edîb Harâbî, Dîvân-ı Harâbî. Atatürk Kitaplığı. Bel_Yz_K_0541.
• Edîb Harâbî’nin Dîvânı [İnceleme-Metin]. (2012). Ed. Coşkun Kökel. Ankara: Alevi- lik Araştırmaları Dergisi Yayınları.
• “Emine Beyza”. (1982-1983). Yurt Ansiklopedisi, c. 6, İstanbul: Anadolu Yayıncılık, s. 4425.
• Erdoğan, Kutluay. (1993). Alevilik-Bektaşilik. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ergun, Sadettin Nüzhet. (1929). XVIInci Asır Sazşairlerinden Pir Sultan Abdal. İstanbul: Evkaf Matbaası.
• ——. (1930). Bektaşî Şairleri. İstanbul: Devlet Matbaası.
• ——. (1938). Halk Edebiyatı Antolojisi. İstanbul: Devlet Basımevi.
• ——. (1955). Bektaşî Edebiyatı Antolojisi: Bektaşî Şairleri ve Nefesleri 19uncu Asra
• Kadar I-II, İstanbul: İstanbul Maarif Kitaphanesi.
• ——. (1956). 19uncu Asırdan Beri Bektaşî-Kızılbaş Alevi Şairleri ve Nefesleri. İstan bul: İstanbul Maarif Kitaphanesi.
• ——. (1936-1945). Türk Şairleri. İstanbul.
• “Fıtnat Bacı”. (1982-1983). Yurt Ansiklopedisi, c. 7, İstanbul: Anadolu Yayıncılık, s. 4874.
• Gedik, Seda. (2019). “Âşık Kul Semaî’de Alevilik Edep ve Erkânı”. Alevilik-Bektaşi- lik Araştırmaları Dergisi 19, 153-178.
• Gölpınarlı, Abdülbaki ve Pertev Naili Boratav. (2010). Pir Sultan Abdal. İstanbul: Derin Yayınları.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. (1972). Türk Tasavvuf Şiiri Antolojisi. İstanbul: Milliyet Ya- yınları.
• ——. (2017). Alevi-Bektaşî Nefesleri. İstanbul: İnkılâp Yayınları.
• Gümüşoğlu, Dursun. (2008). Ahmed Edîb Harâbî Dîvânı Yaşamı ve Tüm Şiirleri. İstanbul: Can Yayınları.
• Güney, Eflatun Cem. (1954). Halk Şiiri Antolojisi. İstanbul: Varlık Yayınları.
• Harâbî. Dîvân. Süleymaniye Kütüphanesi İhsan Mahvî Bölümü nr. 98.
• “Hürmüz Hanım”. (1982-1983). Yurt Ansiklopedisi, c. 7, İstanbul: Anadolu Yayıncı- lık, s. 4874.
• İsen, Mustafa. (1998). Sehî Bey Tezkiresi Heşt-Behişt. Ankara: Akçağ Yayınları.
• İspirli, Serhan Alkan. (2007). Kadın Divan Şairleri ve Geleneğin Uzantısı. Ankara: Salkımsöğüt Yayınları.
• Kaptan, Zekeriya ve Yasemin Yurduşen. (2014). “Âşık Edebiyatı Halk Şiirinin Tarihsel Gelişimi”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 4/8, 195-212.
• Karahan, Ali. (2019). “Müstear İsmin Ardındaki Giz: Türk Edebiyatında Râbia Hâtun Olayı”. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 64, 71-82.
• Kaya, Doğan. (2001). “Bir Âşık Ailesi: Âşık Yüzbaşıoğlu ve Ailesindeki Diğer Âşık- lar”. Folklor-Edebiyat 28, 69-84.
• ——. (2009). Sivas Halk Şairleri I-V. Sivas: Önder Matbaacılık ve Gazetecilik.
• ——. (2016). “Ali Rıza Öge’nin Bektaşî Şairleri Antolojisi’nde Yer Alan Şairler”.
• Alevilik Araştırmaları Dergisi 6/12, 211-297.
• Koca, Şevki. (1999). es-Seyyid Halife Koca Turgut Baba Divânı. İstanbul: Nazenin Yayınclık.
• Koca, Turgut. (1990). Bektaşi Nefesleri ve Şairleri (13. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Kadar). İstanbul: Maarif Kitaphanesi ve Matbaası.
• Kocatürk, Vasfi Mahir. (1963). Saz Şiiri Antolojisi. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Koç, Adem. (2012). “Üryan Hızır Ocağı Taliplerinden Zehra Kayacık ve Memorat- larının Etkisiyle Oluşan Nefesleri Üzerine”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 63, 265-296.
• Korkmaz, Esat. Alevilik ve Bektaşilik Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınları.
• Köksel, Behiye. (2012). 20. Yüzyıl Âşık Şiiri Geleneğinde Kadın Âşıklar. Ankara: Ak- çağ Yayınları.
• Köprülü, M. Fuad. (8 Kasım 1948). “Râbia Hâtun Masalı”. Vatan Gazetesi. 2.
• ——. (2004). Saz Şâirleri I-V. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kutlar, Fatma Sabiha. (2010). “Seher Abdal’ın Helvâ vü Nân’ı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi: Alevilik Özel Sayısı 56, 269-298.
• Manya, İlkin. (1983). Halk Şiirinde Ana Sesi Kadın Halk Ozanları Antolojisi. İstanbul: İnanç Yayınları.
• Markoç, Yasemin Ertek. (2011). “Klasik Türk Edebiyatında Kadın Şairlere Bir Ba- kış”. Sosyal Bilimler Dergisi, Prof. Dr. Mahmut Kaplan Armağan Sayısı 9/2, 223-235.
• Mehmed Zihni Efendi. (1294-1295). Meşâhirü’n-nisâ I-II. İstanbul.
• Mutluay, Rauf. (1972). Türk Halk Şiiri Antolojisi. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• ——. (1973). Tanzimat’tan Günümüze Kadar Türk Şiiri. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Noyan, Bedri. (1987). Bektaşîlik Alevilik Nedir. Ankara: Doğuş Matbaacılık.
• ——. (1996). “Abdal Mûsâ Hakkında”. Abdal Musa Sultan ve Velayetnamesi. Haz.
• Adil Ali Atalay. 34-66. İstanbul: Can Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (2015). Alevi ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri: Bektaşî Menâkıbnâmelerinde İslâm Öncesi İnanç Motifleri. 11. Baskı. İstanbul: