İMAM CAFER ES-SADIK’A NİSBET EDİLEN BUYRUK’TA YER ALAN AYETLER ÜZERİNE BİR İNCELEME

Yıl 2020, Sayı: 95, 199 - 234, 12.09.2020

Yunus Emre Gorduk

Öz

Bu makalede Anadolu’da yaşayan Alevi ve Bektaşi toplulukların yazılı dini kültüründe önemli bir yeri olan, kısaca “Buyruk” yahut “İmam Cafer Sadık Buyruğu” adıyla anılan kitaptaki ayetler tespit edilip; Sünni ve Şii tefsir kaynakları ışığında kaynak taraması yöntemiyle incelenmiştir. Bazı araştırmacıların İmam Cafer es-Sadık buyruğu ile Bisati/Şeyh Safi buyruğunu birbirine karıştırdığı anlaşılmıştır. Buyruk baskılarına esas olan yazmalarda ayet ve hadislerin orijinal Arapça metinlerinin verilmiş olduğundan bahsedilmektedir. Günümüzde mevcut baskılarda ise bol miktarda hatanın var olduğu, bazılarında ayetlerin meallerine bile yer verilmemiş olduğu görülmektedir. Bu durum İslami ilimlerde uzman kimselerin mevcut en eski yazmalara inerek, hatta bu yazmalardaki muhtemel istinsah hatalarını da tespit ederek yapacakları bir neşrin önemine işaret etmektedir. Böyle detaylı çalışılacak bir neşirde, metinde yer alan ayet ve hadislerin açıklamaları da yapılmalıdır. Makale kapsamında incelediğimiz üç Buyruk baskısında, Bakara 2/153, 165, 201, 256; Âl-i İmrân 3/31; Mâide 5/119; Aʻrâf 7/23, 101; Tevbe 9/80; Yusuf 12/20; İsrâ 17/111; Kehf 18/110; Hacc 22/78; Furkan 25/23; Neml 27/30-31; Ahzâb 33/40; Fetih 48/10; Haşir 59/21; Saff 61/13-14; Münafıkûn 63/8; Talâk 65/2-3; Tahrim 66/8; İnsan 76/21 ve Beyyine 98/8. ayet olmak üzere toplam 27 ayet yer almaktadır. Bunların çoğunda ayetin bir kısmı zikredilmiştir. Makalede kısaca tefsirlerini ve Ehl-i Beyt İmamları’ndan intikal eden ilgili rivayetleri aktardığımız bu ayetler; Yüce Allah’ın varlığı ve birliği, peygamberlere ve Hz. Muhammed’in son peygamber olduğuna iman, sünnet-i seniyye, ashab-ı kiramın değeri, ibadet, namaz, sabır, dua, biat, sadakat, takva, tevekkül, tövbe, bağışlanma ve cennet; küfür, şirk, nifak, putperestlik, riya, kavimlerin helaki, kalplerin mühürlenmesi, ahirette görülecek azap ve cehennem gibi en temel başlıkları kapsamaktadır. Bütün Müslümanlar gibi Alevi ve Bektaşi geleneğine mensup müminlerin de yolu, kuşkusuz ki Buyruk’ta yer verilen bu ayetlerin özetlediği yoldur

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Ayet, Cafer es-Sadık, Buyruk, Alevilik, Bektaşilik

A Study on the Verses in the Text Titled Buyruq Attributed to Imam Ja‘far al-Sādiq

Öz

In this article, the verses āyāts in the book titled “Buyruq” or “Buyruq of Imam Ja‘far al-Sādiq”, which have an important place in the written religious culture of the Alawi-Bektashi communities living in Anatolia, were identified, and then analyzed by the literature review method in the light of Sunni and Shia tafsīr interpretation literature. It was understood that some researchers confused the order of Imam Ja‘far al-Sādiq with Bisati/Sheikh Safi. It is mentioned that the original Arabic texts of the verses and hadiths have been given in the manuscripts which are the basis of “Buyruq” prints. Today, it is seen that in different editions of the book circulating in the market, there are plenty of errors and some of them do not even contain verse translations. This situation points to the importance of a publication by people with sufficient knowledge in Islamic sciences, by examining the oldest manuscripts available and by detecting possible errors in these manuscripts. In such a detailed study, the explanations of the verses and hadiths included in the text should also be made. There are 27 verses in total in three texts published by different publishers that we have examined within the scope of the article. These are the Surah al-Baqarah 2/153, 165, 201, 256; Āl-i Imrān 3/31; al-Mā’idah 5/119; al-Aʻrāf 7/23, 101; at-Tawbah 9/80; Yūsuf 12/20; al-Isrā 17/111; al-Kahf 18/110; al-Hajj 22/78; al-Furqān 25/23; an-Naml 27/30-31; al-Ahzāb 33/40; al-Fath 48/10; al-Hashr 59/21; as-Saff 61/13-14; al-Munāfiqūn 63/8; at-Talāq 65/2-3; at-Tahrīm 66/8; al-Insān 76/21 and al-Bayyinah 98/8. In most of these, not all of the verses, but some of them are mentioned. In the article, the verses that we briefly convey their tafsīr and the narrations from the Ahl al-Bayt Imams cover the main topics of the Islamic belief and worship system, namely the existence and unity of God tawhīd , believing in prophets and the Prophet Muhammad pbuh , sunnah al-saniyye, the value of the sahābe the companions of the Prophet , ibādah worship , salāt praying , patience, bīat submission , sadaqa charity , taqwā piousness , tawakkul trust in God , tawbah repentance , forgiveness and Paradise, as well as denial, shirk, nifāq discord , paganism, pretentiousness, destruction of tribes, sealing of hearts, hereafter and the punishment of hell. Like all Muslims, the path of believers who follow the tradition of Alawi-Bektashi is undoubtedly the way that summarized by these verses in Buyruq.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Verse (āyah), Ja‘far al-Sādiq, Buyruq, Alawism, Bektashism

Kaynakça

• Tefsîr, Süleymaniye Kütüphanesi, Nâfiz Paşa, No: 65 (İstanbul/Türkiye).
• Tefsîr, Maulana Azad Library/Aligarh Muslim University, Collection: Subhanallah No. 297.112/28 (Aligarh/Hindistan)
• İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. (1999). haz. Adil Ali Atalay (Vaktidolu). İstanbul: Can Yayınları.
• İmam Cafer Buyruğu. (2001). Yayın Sorumlusu: Cemal Şener. İstanbul: Şahkulu Sultan Külliyesi Mehmet Ali Hilmi Dedebaba Araştırma, Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları.
• Buyruk: İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. (2013). haz. Fuat Bozkurt, İstanbul: Kapı Yayınları.
• Ahmed b. Hanbel eş-Şeybânî. (2001). Müsned. Thk. Şuayb el-Arnaût/Âdil Mürşid vd. 45 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• Alper, Hülya. “Münafık”. (2006). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları. 31: 565-568.
• Ayyâşî, Ebû’n-Nasr Muhammed b. Mes’ud. (1991). Tefsîru’l-Ayyâşî. 2 cilt. Tashih: Seyyid Hâşim er-Resulî el-Mahallâtî. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemî.
• Bahrânî, Seyyid Hâşim. (2006). el-Burhan fî Tefsîri’l-Kur’an. 8 cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Aʻlemî.
• Bozkurt, Fuat. (2008). “Buyruk ve Buyruğa göre Alevi Kimliği”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. sy. 45, s. 11-24.
• Buhârî, Ebû Abdullah İsmâil b. İbrahim el-Cuʻfî. (2002). Sahihu’l-Buhârî. Thk. Muhammed Züheyr b. Nasır en-Nasır. 9 cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât.
• Cebecioğlu, Ethem. (2014). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara; Otto Yayınları.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî el-Ezdî. (1998). Sünen. Nşr. Mahmûd Avvâme. 5 cilt. Cidde: Dâru’l Kıble/Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân/ Mekke: elMektebetü’l Mekkiyye.
• Ekinci, Mustafa. (2004). “Aleviliğin Temel Kaynaklarından Biri Olan Buyruk’un İman ve İslam Esasları Açısından Değerlendirilmesi”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. sy.13, s. 7-40.
• Fâkihî, Ebû Abdillah Muhammed b İshâk b. el-Abbâs el-Mekkî. (1414/1994). Ahbâru Mekke fî kadîmi’d-dehri ve hadisihi. Thk. Abdülmelik Abdullah Düheyş. 6 cilt. Beyrut: Dâru Hıdr.
• Furât el-Kûfî, Ebû’l-Kâsım Furât b. İbrahim. (2011). Tefsîru Furât el-Kûfî. Thk. Muhammed el-Kâzım. 2 cilt. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-ʻArabî,
• Gölpınarlı, Abdülbâki. (1979). Tarih Boyunca İslam Mezhepleri ve Şiilik. İstanbul: Der Yayınları.
• Gördük, Yunus Emre. (2011). İmam Caʻfer es-Sâdık ve Ona İsnad Edilen İşârî Tefsir. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Hamîdullah, Muhammed. “Hudeybiye Antlaşması”. (1998). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları. 18: 297-299.
• Hâzin, Alâuddîn Ali b. Muhammed b. İbrahim. (1994). Lübâbu’t-te’vîl fî meʻâni’tTenzîl. Thk. Muhammed Ali Şahin. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed et-Temîmî er-Râzî. (1998). Tefsîru’l-Kur’ani’l-Azîm. Thk. Es’ad Muhammed Tayyib. 11 cilt. Suudi Arabistan: Mektebetü Nizâr.
• Kaplan, Doğan. (2005). “Aleviliğin Yazılı Kaynaklarından Buyruklar ve Muhtevaları Üzerine-Bir İçerik Çözümleme Denemesi”. Uluslararası Bektaşilik ve Alevilik Sempozyumu. 28-30 Eylül, Isparta, s. 233-248.
• Karaman, Hayreddin vd. (2003). Kur’an Yolu: Türkçe Meal ve Tefsir. 5 cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kılınç, Aziz. (2008). “Alevi Bektaşî Geleneğinde Vasiyet ve Buyruk Üzerine”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. sy. 45, s. 83-92.
• Kummî, Ebû’l-Hasan Ali b. İbrahim. (1968). Tefsîru’l-Kummî. Thk. Seyyid Tayyib el-Mûsevî el-Cezâirî. 2 cilt. Kum: Müessesetu Dâri’l-Kitab.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Hazrecî. (1964). el-Câmiʻ li Ahkâmi’l-Kur’an. Thk. Ahmed el-Berdûnî/İbrâhin Atfîş. 20 cilt. Kahire: Dârü’lKütübi’l-Mısriyye.
• Mahallî, Celâlüddin/ Suyûtî, Celâlüddin. (trz). Tefsirü’l-Celaleyn. Kâhire: Dâru’lHadis.
• Mâturîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. (2005). Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne. Thk. Mecdî Baslûm. 10 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Bağdâdî. (trz). en-Nüket ve’l-‘Uyûn. Thk. Seyyid b. Abdilmaksûd b. Abdirrahim. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Mevdûdî, Ebû’l-A’lâ. (1996). Tefhîmu’l-Kur’an. Çev. Muhammed Han Kayanî vd. 7 cilt. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî. (trz). Sahîh. Thk. Muhammed Fuâd Abdulbakî. 5 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed Hâfızuddîn. (1998). Medarikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl. Thk. Yusuf Ali Bedîvî. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimü’t-Tayyib.
• Öngören, Reşat. “Safiyyüddîn-i Erdebili”. (2008). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları. 35: 476-478.
• Önkal, Ahmet. “Mustalik (Benî Mustalik)”. (2006). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları. 31: 360-361.
• Râzî, Fahrüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer b. el-Hasan b. el-Hüseyin etTeymî. (1998). Mefâtîhu’l-ğayb. 32 cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî.
• Suyûtî, Celâlüddin Abdurrahman. (trz). ed-Dürrü’l-mensûr. 8 cilt. Beyrut: Dâru’lFikr.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman Muhammed b. el-Hüseyin b. Mûsa el-Ezdî. (2001). Hakâiku’t-Tefsîr (Tefsîru’l-Kur’ani’l-Azîz; Tefsîrü’s-Sülemî). Thk. Seyyid İmran. 2 cilt. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed İbn Cerîr. (2000). Câmi‘u’l-Beyân fî Te’vîli Âyi’lKur’an. Thk. Ahmed Muhammed Şakir. 24 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• Tabersî, Emînu’l-İslam Ebû Ali el-Fadl b. Hasan. (2006). Mecma‘u’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’an. 10 cilt. Beyrut: Dâru’l-Murtaza.
• Taşğın, Ahmet. (2012). Irak’ta Mezhep Çatışmaları Arasında Aleviler ve Bektâşîler. İstanbul: Önsöz Yayıncılık.
• ——. (2013). Menakıbu’l-Esrâr Behçetü’l-Ahrâr: Şeyh Safi Buyruğu-Bisati. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları.
• ——. (2018). “Şeyh Safi Buyrukları ve Aleviler Arasında Okunması”. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBArD). Cilt: 16, sy. 32, s. 207-236.
• Üzüm, İlyas. “Kızılbaş”. (2002). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları. 25: 546-557.
• ——. (2014). “Aleviliğin Bâtınî Karakteri ve Kaynaklarına Yansıma: Alevi Klasiklerini Anlamada Bâtınî Çizginin Farkında Olmak -Buyruk Örneği-“, Uluslararası Alevi ve BektaşiKlasikleri Sempozyumu, Sakarya Üniversitesi, 8-9 Kasım 2014, s. 187-200.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed b. Muhammed b. Ali en-Neysâbûrî. (1992). Esbâbu nüzuli’l-Kur’an. Thk. ‘Isâm b. Abdülmuhsin el-Humeydân. Demmâm: Dâru’l-Islâh.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. (2000). (trz). Hak Dîni Kur’an Dili. 10 cilt. Sadeleştirme: İsmail Karaçam vd. İstanbul: Azim Dağıtım.
• Zeccâc, İbrahim b. es-Sırrî b. Sehl Ebû İshak. (1988). Meânî’l-Kur’an ve i’râbuhu. 5 cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. (1407/1985). el-Keşşâfu an hakâıkığavâmıdı’t-tenzîl. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî.