Saltuknâme’de Dini ve Mezhebi Unsurlar

Yıl 2021, Sayı: 99, 143 - 172, 06.09.2021

Hanifi Şahin Lokman Kılavuz

Öz

Saltuknâme, XIII. yüzyılda yaşayan Anadolu ve Balkanların Türkleşmesi, İslamlaşmasında önemli rolü olan Sarı Saltık’ın Saltuk hayatını ve savaşlarını anlatan destan tarzı bir eserdir. Eserde Sarı Saltık’ın gezip dolaştığı yerlerdeki fetihlere, toplumların genel özelliklerine, dini-ahlaki konulara, mitolojiden tarihi gerçeklere kadar birçok konu üzerinde durulmuştur. Sarı Saltık bulunduğu ortamlarda kişiliği ile öne çıkan, olayları yönlendiren, ziyaret ettiği bölgeleri inandığı doğrular ölçüsünde şekillendiren gezgin bir derviştir. Sarı Saltık’ın referansları, Kur’an ayetleri, Hz. Peygamber ve ilk dört halifenin uygulamalarıdır. İbadetlerini titizlikle yerine getiren Sarı Saltık, ibadetlerin yapılmamasını cezalandırma gerekçesi olarak görmüştür. Onun düşünce dünyasında ilk dört halife seçkin bir konumda yer almıştır. Hz. Ali ve evladına özel bir ilgi duyan Sarı Saltık, alperen tipinin en önemli figürü olarak gördüğü Hz. Ali’yi örnek almıştır. O, İmamiyye Şiilerini Rafiziler olarak nitelendirmiş, onların Hz. Ali ile ilgili kabullerini sert ifadelerle eleştirmiş ve onların öldürülmeleri gerektiğine inanmıştır. Saltuknâme’de oldukça baskın dinî motifler, söylemler söz konusudur. Eserde İslam’ın temel kaynaklarının izlerinin yanı sıra Türk kültürü ve düşüncesinden de izler görülmektedir. Dini, siyasi ve sosyal açıdan oldukça hareketli bir toplum içinde derlenen eserde birçok mezhebe/ meşrebe ait unsurlar, kavramlar görülse de hakim paradigmanın “Sünni”lik olduğu tespit edilmiştir. Çalışma Sarı Saltık’ın hayatı, kişiliği ve şahsi özelliklerinden ziyade eserde yer alan inanç ve ibadet boyutu ile mezhebi unsurlar üzerinde yoğunlaşmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sarı Saltık, İslam Mezhepleri, Sünni, Rafizi, Alevi ve Bektaşi Geleneği

The Sectarian Elements in Saltuknāme

Öz

Saltuknāme is an epic style work that tells about the life and wars of Sarı Saltık , who lived in the 13th century and played an important role in the Turkification and Islamization of Anatolia and the Balkans. In the work, many subjects are discussed from the conquests of Sarı Saltık to the general characteristics of societies, to religious-moral issues, from mythology to historical facts. Sarı Saltık is a wandering dervish who stands out with his personality in the environments he is in, directs events and shapes the regions he visits to the extent he believes. Sarı Saltık’s references are the orders of the Qur’an, the practices of Muhammad and the First Four Caliphs of Islam. Sarı Saltık, who meticulously observes his prayers, sees the absence of prayers as a reason for punishment. The First Four Caliphs occupied a prominent position in his world of thought. Sarı Saltık, who has a special interest in Ali and his children, takes as an example of Ali, whom he sees as the most important figure of the soldier-saint type. He describes the Imamiyyah Shi’ites as Rāfidah those who reject the first three caliphs , criticizes their acceptance of Ali with harsh statements and believes that they should be killed. There are quite dominant religious motifs and discourses in the Saltuknāme. In addition to the traces of the basic sources of Islam, traces of Turkish culture and thought are also seen in the work. The work has been compiled in a highly active religious, political and social society. Although the elements and concepts belonging to many sects/denominations are seen in the work, the dominant paradigm is Sunni. This article focuses on the belief and worship dimension and sectarian elements rather than the life, personality and personal characteristics of Sarı Saltık.

Anahtar Kelimeler

Sarı Saltık, Islamic Sects, Sunni, Shi’a, Rāfiḍah, Alevi and Bektashi Tradition

Kaynakça

• Akalın, Şükrü Haluk. (1994). “Ebülhayr Rûmî”. TDV İslâm Ansiklopedisi, c.10, İstanbul: TDV Yay., s. 360-382.
• --. (1992 ). “Ebu’l Hayr-i Rumi’nin Saltuknamesi”, Türk Kültürü Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 40, 37-59.
• --. (2016). “Balkanlarda İslam’ın ve Türklüğün Yayılmasında Bir Öncü: Sarı Saltuk,”Balkanlarda İslâm: Miadı Dolmayan Umut, Ed. Muhammet Savaş Kafkasyalı. Ankara: Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı (TİKA), II, 51-71.
• Aktepe, M. Münir. (19912). “Babadağı”. TDV İslâm Ansiklopedisi, c.4, İstanbul: TDV Yay. s.371-372.
• Alptekin, Ali Berat. (2017). “Sarı Saltuk’un Saltıknâme’sindeki Atasözleri ve Deyimler Üzerine Bir Değerlendirme”, Kültür Evreni 9/34, 19-25.
• Azar, Birol. (2007). “ Sözlü Kültür, Tarihî Gerçek Ve Saltuknâme Örneği”, Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜBAR), 21, 17-27.
• Buyruk: İmam Cafer-i Sadık Buyruğu (2018). haz. Fuat Bozkurt. İstanbul: Salon Yayınları.
• Çağlayan, Bünyamin. (2014). “Alexandre Degrand Tarafından Kruja’da (Arnavutluk) Derlenen Sarı Saltuk Efsanesi,” Balkanlara Gidişinin 750. Yılında Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu 6-10 Kasım 2013, KöstenceRomanya.
• Çakmak, Yalçın. (2020 ). “Fatih Sultan Mehmet Dönemi Din Algısını Saltuk-nâme Üzerinden Okumak,” e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 12/28, 490-505.
• Dalkılıç, Mehmet. (2004). İslam Mezheplerinde Ruh. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Demir, Necati. (2014). “Tarihi, Kültürel ve Destani Bir Kaynak Olarak Saltıkname”, Balkanlara Gidişinin 750. Yılında Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu 6-10 Kasım 2013. Köstence-Romanya.
• Ebu’l Hayr-ı Rûmî, Saltıknâme (Saltık Gazi destanı). (2007). haz. Necati Demir- M. Dursun Erdem. Ankara: Destan Yayınlar.
• Erdal, Zekai. (2019). “Şeddadilerden Bahseden Kitabeler”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi14: 128-155.
• Fahri, Maden. (2020). “Babaeski’de Sarı Saltık (Saltuk) Baba Türbe ve Tekkesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 95, 25-69.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. (2004). Çağımızda Îtiâdî İslam Mezhepleri. İzmir: İlahiyat Yayınları.
• Gündoğdu, Cengiz. (2020). Hacı Bektâş-ı Velî ve Kâmil İnsan-Fazıl Toplum Paradigması. İstanbul: Sufi Kitap.
• Hacı Bektaş Veli. (1958). Menâkab-ı Hacı Bektaş-i Veli, haz. Abdulbaki Gölpınarlı, İstanbul: İnkilap Kitabevi.
• Hoca, Fadıl. (2014). “Makedonya’da Sarı Saltuk’la İlgili Efsaneler ve İnançlar”, Balkanlara Gidişinin 750. Yılında Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu 6-10 Kasım 2013, Köstence-Romanya.
• el-Îcî, Mevâkıf fî İlmi’l-Kelâm, Âlemu’l-Kütüb, Beyrut trs.
• İlker, Ayşe. (2014). “Saltukname’de Diyalektolojik Ögeler,” Balkanlara Gidişinin 750. Yılında Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu 6-10 Kasım 2013, Köstence-Romanya.
• İnalcık, Halil. (1991). “Dobrudja”. The Encyclopaedia of Islam (New Ed.), c. 2, Leiden: E.J. Brill, s. 610-613.
• İşcan, Mehmet Zeki. (2006). “Ehl-i Sünneti’in Oluşumunda Öncü Şahsiyetler”. Tarihte ve Günümüzde Ehl-i Sünnet. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Kalaycı, Mehmet. (2013). Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Kiel, Machiel. (2009). “Sarı Saltuk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 36, İstanbul: TDV Yay., 36,/147-150.
• Kuşca, Sibel. (2015). “Alevi-Bektâşî İnancının Mistik Temellerini Oluşturan Figür ve İnanışların Deyiş ve Nefesler Vasıtasıyla Tespiti,” Alevilik Araştırmaları Dergisi 10, 229-251.
• Kutlu, Sönmez. (2006). Alevîlik-Bektâşilik Yazıları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Leiser, G. “Sarı Saltuk Dede” The Encyclopaedia of Islam (New Ed.), c. 9, Leiden: E.J. Brill, s. 61-62.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. (2003). Kitâbü’t-Tevhid, thk. Bekir Topaloğlu, Muhammed Aruçi. İstanbul: İSAM Yayınları.
• --. (2014). İslam İnanç Esasları (Fıkh-I Ekber Şerhi), çev. A.Bülent Baloğlu-Murat Memiş. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Mengi, Mine. (1996). “Saltuknâme’de Anadolu Birlik ve Beraberliğinin Kuruluşuna İlişkin Bilgiler”, Erdem, 8/24, 973 – 984
• Nesefi, Ebü’l-Mu‘în (2011). Tebsıratü’l-edille fî usuli’d-din, thk. Muhammed Enver Hamid İsa. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (2009). “Tarihsel Terminoloji (Bektâşîlik, Kızılbaşlık”, Alevilik)”, Geçmişten Günümüze Alevî-Bektâşî Kültürü, (2009), (14-24), (16- 19).
• --. (2011). Sarı Saltık: Popüler İslam’ın Balkanlar’daki Destanî Öncüsü (XIII. Yüzyıl). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• --. (2012). İslam-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Okiç, Tayyip. (2015). Sarı Saltuk’a Ait Bir Fetva Bir Fetva Etrafındaki Münakaşalar. Haz. Şefik Kantar. İstanbul: UKİD Yayınları.
• Öge, Sinan. (2019). “Ehli Sünnet ve Ehli Bidat Adlandırmaları”. İslam Düşünce Kılavuzu. ed. Ahmet Koç. İstanbul: Tidef Yayınları, 333-349.
• Öztürk, Eyüp. (2013).Velilik İle Delilik Arasında: İbnu’s-Serrac’ın Gözünden Muvelleh Dervişler. İstanbul: Kitap Yayınevi,
• Rahimova,Aybeniz. (2019). “Oğuzların Dini Kahramanlık Destanı Saltukname,” Türk Dünyası Araştırmaları, 123/243, 241-250.
• Râzî, Muhammed b. Ömer b. Hüseyin Fahreddin. (1978). Kelam’a Giriş: elMuhassal. Çev. Hüseyin Atay. Ankara: A.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet-M. Necmettin Bardakçı, Nejdet Gürkan. (2014). “715/1315’de Yazılan Tuffâhu’l-Ervah’a Göre Sarı Saltuk,” Balkanlara Gidişinin 750. Yılında Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu 6-10 Kasım 2013, Köstence-Romanya.
• Şahin, Hanifi. (2013). “Alvarlı Efe’nin Düşüncesinde Ehl-i Beyt Tasavvuru”. Uluslararası Hâce Muhammed Lütfî (Alvarlı Efe) Sempozyumu, Erzurum.
• --. (2016). “Seyyid Alizâde’nin Hızırnâme’si Bağlamında Alevi Düşüncesinde Hızır İnancı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 80, 31-50.
• --. (2017). “Şii Kaynaklarda Ebu Hanife Algısı”, Kastamonu Üniversitesi IV. Uluslararası Şeyh Şa‘bân-ı Velî Sempozyumu (Hanefîlik- Mâturîdîlik), Kastamonu.
• Şahin, Haşim.(2011). “Arnavut Bektâşîliğinde Sarı Saltık Kültürü”, I. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu, Hitit Üniversitesi, Sempozyumu, Ankara.
• Şeyh Müfîd. (1412). el-İfsâh fî İmâmeti Emiri’l-Mü’minin Aleyhi’s-Selam, Kum.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme Ezdî Hacrî Mısrî. (1995). elAkidetü’t-Tahaviyye. Beyrut: Daru İbn Hazm.
• Taşdelen, H. Musa. (2015). Bulgaristan, Romanya ve Kırım’daki Müslüman Topluluklarda Sarı Saltık Algısı: “Referans Kişilik Olarak Bir Kolonizatör Türk Dervişi”. İstanbul: UKİD Yayınları.
• --. (2015). Sarı Saltık Algısı. İstanbul: Uluslararası Kalkınma ve İşbirliği Derneği Yayınevi.
• Teber, Ömer Faruk. (2008). Bektâşi Erkânnâmelerinde Mezhebi Unsurlar. Ankara: Aktif Yayınevi.
• Tiryaki, Recep. (2013). Sorularla Alevilik-Bektâşîlik.İstanbul: Şah-ı Merdan Yayınları.
• Üzüm, İlyas. (2002).“Kızılbaş”. TDV İslam Ansiklopedisi, c.25, İstanbul: TDV Yay., s. 546-557.
• --. (2018). Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevîlik. İstanbul: İSAM Yayınları.