XIX. YÜZYILDA YAPILMIŞ BİR HARİTADAN YOLA ÇIKARAK ESKİ İSTANBUL’DA TARİKATLARIN FAALİYETLERİ

Yıl 2011, Sayı: 58, 89 - 104, 08.06.2011

Gıyasettin Aytaş Halil Çeltik

Öz

Osmanlı döneminde önemli fonksiyonlara sahip olan tarikatlar, sosyal yapıyı belirlemede rol oynamışlar, belirleyici olmuşlardır. Tarikat mensupları haftanın belli günlerinde toplanarak kendi aralarında ibadet yaparlar. Haftanın belirli günlerinde bir araya gelerek düzenledikleri bu toplu zikir törenlerine mukabele adı da verilmektedir. 19. yüzyılın son çeyreğinde yapıldığı anlaşılan eski Arap harfli metinlerle hazırlanmış bir İstanbul haritasında, o dönemde İstanbul merkezinde buluna tarikatların hangi gün ve nerede toplandığı mukabele yaptığı gösterilmiştir. Haritada, her bir tarikat ayrı bir sembolle belirtilmiştir. Bayrami, Bedevi, Celveti, Gülşeni, Halveti, Kadiri, Nakşibendî, Rifai, Sa’di, Sümbülî, Şazeli ve Uşşaki gruplarının toplantıları belirtilmiştir. Mukabele günlerinin haftanın günlerine göre dağılımı yapılarak, bunların tarikatlar arasındaki oranları da tespit edilmiştir. Kimi tarikatların diğerlerine göre daha belirgin bir sayıya ulaştığı, kimilerinin ise daha dar bir kapsamda kaldığı gözlenmiştir. Bir hafta boyunca 144 mukabelenin 124 farklı mekânda gerçekleştiği dikkate alınacak olursa, kimi mekânları birbirinden farklı tarikatın ortak olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Aynı mekânın farklı tarikat mensuplarınca kullanılması, o dönemde tarikatlar arasında herhangi bir çatışmanın olmadığını göstermektedir. Söz konusu haritada İstanbul’daki tarikatlar içerisinde Mevlevilik ve Bektaşilikten söz edilmemesi ve onlara yer verilmemesi de dikkat çekici bir durumdur.

Anahtar Kelimeler

Tarikat, Mukabele Günleri, Bektaşilik, Mevlevilik, Bayrami, Bedevi, Celveti, Gülşeni, Halveti, Kadiri, Nakşibendî, Rifai, Sa’di, Sümbülî, Şazeli ve Uşşaki

FUNCTIONS OF ORDERS IN OLD ISTANBUL CONSIDERING A MAP DRAWN IN THE 19TH CENTURY

Öz

Orders, which had significant functions in the Ottoman period, played a role to determine the structure of the society. Members of the orders came together to pray in specific days of the week. This ritual is also called reciprocation mukabele . Where and when orders located in the center of İstanbul come together for the rituals was shown in an İstanbul map, which was prepared in Arabic in the last quarter of the 19th century. Each order was signed with a different symbol on the map and the following meetings of the groups were pointed: Bayrami, Bedouin, Celveti, Gülşeni, Halveti, Qadiri, Naqshbandî, Rifai, Sa’di, Sümbülî, Şazeli ve Uşşaki. In this study, distribution of reciprocation mukabele days in a week has been made and the rate of these days among orders has been examined. It is observed that some of the orders reach to a significant number when compared to the others. It is realized that 144 reciprocations mukabele took place in 124 different places in a week which indicates that different orders share some of the locations. The use of the same locations with different order members shows that there is no conflict between these orders in that period. It is quite interesting that Mevleviyeh and Bektashism are not among the mentioned orders in İstanbul on afore mentioned map.

Anahtar Kelimeler

Order, Reciprocation Days, Bektashism, Mevleviyeh, Bayrami, Bedouin, Celveti, Gülşeni, Halveti, Qadiri, Naqshbandî, Rifai, Sa’di, Sümbülî, Şazeli ve Uşşaki

Kaynakça

• ALGAR. Hamid. (1992): Shaykh Zaynullah Rasulev. The Last Great Naqshbandi Shaykh of the Volga-Urals Region, Muslim in Central Asia. Expressions Identity and Change, ed. Jo. Ann Gross, London, (Duke University Press).
• GÖLPINARLI, Abdülbâki. (1977): Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İnkılâp ve Aka Yayınları.
• GÜLÇİÇEK. Ali Duran. (2000): Anadolu ve Balkanlardaki Alevi Bektaşî Dergâhları (Tekke, Zaviye ve Türbeler) (13-19. yy.). Ankara: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi.
• ŞAPOLYO. Enver Behnan. (1964): Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, Ankara: Türkiye Yayınevi.
• ULUDAĞ. Süleyman. (2002): Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• SOYYER. A. Yılmaz. (2006): 19. Yüzyılda Bektaşîlik. İzmir: Akademi Kitabevi,
• JONG. Frederick de. (1983): The Sufi Orders in 19th and 20th Century Palestine, Studia Islamica, LVIII.
• MUSLU. Ramazan. (2003): Osmanlı Toplumunda Tasavvuf 18. Yüzyıl, İstanbul:İnsan Yayınları,.
• YÜCER. Hür Mahmut. (2002): XIX. Asırda Anadolu’da Tasavvuf Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.