OSMANLI METİNLERİNDE MEHDİ TASAVVURLARI

Yıl 2019, Sayı: 89, 11 - 42, 15.03.2019

İncinur Atik Gürbüz

Öz

Mehdi, çok eski tarihlerden günümüze kadar birçok toplumda ve inanışta kıyametin yaklaştığını haber veren bir alamet olarak kabul edilmiştir. Mehdi inanışının temelini dünyanın son zamanlarında, her tarafa kötülüğün hâkim olduğu bir anda ortaya çıkarak kötülükle savaşıp onu yenecek ve dünyaya iyiliği egemen kılacak bir kurtarıcı hükümdar beklentisi oluşturur. Kaynaklarda belirtildiğine göre ilk olarak MÖ 3. yüzyılda Sümerlerde görülen bu inanış, sonraki tarihlerde beşerî ya da İlahî pek çok dinde kendine yer bulmuştur. İslam inancı içerisinde de kıyamet alametleri arasında adı anılmıştır. Mehdi kavramından bahseden kaynaklar onu daima Deccâl ve Hz. İsa ile birlikte anmışlardır. Bu inanışa göre ahir zamanda önce mehdi çıkarak dünyayı zulümle doldurmuş olan küfrü yok edecektir. Sonrasında Deccâl ortaya çıkarak dünyaya hâkim olacak ve kötülüğü egemen kılacaktır. En son olarak da Hz. İsa gökten inerek Deccâl’in hâkimiyetine son verecektir. Bu süreçte Hz. İsa mehdiye yardım edecektir. Ancak ne Deccâl ne de mehdi ile ilgili Kur’ân-ı Kerim’de doğrudan bir atıf yoktur. Bunlar hakkında bilinenler Hz. Peygamber’in hadislerine dayanır. Deccâl ile ilgili rivayetler üzerinde muhaddislerin ve diğer İslâm âlimlerinin ittifakı söz konusu iken mehdi ile ilgili bazı ihtilaflar mevcuttur. Dinî eserlerin dışında edebî nitelikteki manzum ve mensur bazı eserlerde de Deccâl ve mehdiden bahsedildiği görülmektedir. Bunlar bazen doğrudan bilgi verme ve okuyucusunu uyarma amacı taşır. Bazı örneklerde de Osmanlı şiirinin mecaz dünyasının bir unsuru olarak karşımıza çıkar. Bu çalışmanın temel amacı Osmanlı toplumunun zihniyet dünyasındaki mehdi tasavvurunun araştırılmasıdır. Bu çerçevede öncelikle konu ile ilgili güncel dinî kaynaklar taranarak mehdi hakkında geçmişten bugüne üretilmiş olan bilgi birikimi ve inanışlar tespit edilecektir. Sonrasında da edebî metinlerden hareketle bu inanışların toplum nezdinde nasıl karşılık bulduğu anlaşılmaya çalışılacaktır. Çalışmada inanışın gerçekliği ya da din içerisindeki yeri tartışılmayacaktır. Sadece mehdi inanışının Osmanlı edebî metinlerinde hangi yönleriyle ve ne şekilde ele alındığı araştırılarak durum tespiti yapılması amaçlanmaktadır

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk edebiyatı, İslâmiyet, kıyamet alametleri, mehdi inanışı

Mahdi Concepts in Ottoman Texts

Öz

The mahdi has been regarded as a sign of apocalypse in many societies and beliefs since the ancient times. The expectation of a savior ruler who will appear in the end of the world, at a time when evil is dominant all over and who will defeat the evil and ensure the goodness in the world, underlies the basis of mahdi belief. This belief, first mentioned in the Sumerians in the 3rd century according to the sources, found its place in later periods in many religions. In addition, in Islamic faith, it is mentioned as one of the signs of doomsday. Mahdi has always been affiliated with the Antichrist and the Prophet Jesus pbuh . According to this belief, at the end of the world, the mahdi will first destroy the blasphemy that filled the world with cruelty. And then the Antichrist will appear and dominate the world and make the evil dominant. And finally, Jesus Christ will descend from heaven and put an end to the rule of the Antichrist. In this process, Jesus Christ will help the mahdi. However, there is no direct reference neither to the Antichrist nor the mahdi in the Quran. What is known about them is based on the hadith of the Messenger. While there is an alliance of Islamic scholars and hadith narrators on Antichrist-related rumors there are some conflicts about the mahdi. Apart from religious works, it is seen that the Antichrist and the mahdi are mentioned in some literary poetic and prosaic works. These are sometimes intended to give direct information and to stimulate the reader. In some cases, it appears as an element of the metaphor of Ottoman poetry. The main purpose of this study is to examine the mahdi concept in the world of mentality of the Ottoman society. In this context, first the updated religious sources related to the subject was scanned and the knowledge and the beliefs about mahdi which have been produced from the past to the present are determined. Then, based on the literary texts, it was tried to understand how these beliefs were responded in the society. The reality of the belief or its place in religion was not discussed. The aim of this study is only to determine in what aspects and in what ways the mahdi belief is dealt with in Ottoman literary texts.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish literature, Islam, signs of the doomsday, mahdi belief

Kaynakça

• Ahmed Bican. (tarihsiz). Âşıkların Nurları, Envâru’l-Âşıkîn. 3 C. Haz. Ahmet Kahraman. İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Ak, Coşkun. (2001). Bağdatlı Rûhî Dîvânı, Karşılaştırmalı Metin. 2 C. Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları.
• Akarsu, Kamil. (1993). Rumelili Za’îfî Hayatı, Sanatı, Eserleri ve Divânından Seçme- ler. İstanbul: MEB Yayınları.
• Akkuş, Yasemin. (2010). “Benderli Cesârî’nin (ölüm: 1829) Dîvânı ve Dîvânçesi (İn- celeme-Tenkitli Metin)”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Aktaş, Ali. (1997). “Yetîm Dîvânı, İnceleme-Metin”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Akyüz, Kenan, Sedit Yüksel, Süheyl Beken, Müjgân Cumbur. (1958). Fuzûlî, Türkçe Divan. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Altun, Mustafa. (2017a). İbrâhîm bin Bâlî’nin Hikmet-nâmesi (1b-149a). E-Kitap. Ankara: KTB Yayınları. Erişim tarihi: 22.07.2018. http://ekitap.kulturturizm. gov.tr/TR-194369/ibrahim-ibn-i-bali-hikmet-name.html.
• — (2017b). İznikli Hümâmî – Sî-nâme-i Hümâmî (İnceleme-Metin). E-Kitap. Ankara: KTB Yayınları. Erişim tarihi: 21.08.2018. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR- 194286/humami-si-name.html.
• Atik, Hikmet. (2003). “Nakşî Ali Akkirmânî Divanı (İnceleme- Metin)”. Yayımlan- mamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Aydın, Mehmet Uğur. (2007). “Kâimî Dîvân (Transkripsiyonlu Metni ve Tahlili)”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Bacque-Grammont, Jean-Louis. (1991). “XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlılar ve Safevîler”. Bekir Kütükoğlu’na Armağan. İstanbul: İÜ Edebiyat Fakültesi Ba- sımevi. 205-220.
• Başpınar, Fatih (tarihsiz). Beyânî [ö.1075/1664-5], Dîvân (İnceleme-Metin). E-Kitap. Ankara: KTB Yayınları. Erişim tarihi: 13.07.2018. http://ekitap.kulturturizm. gov.tr/TR-78363/beyani-divani.html.
• Baybal, M. Sami. (1999). “İslâm Kaynaklarına Göre Hz. İsa’nın Âkıbeti Meselesi”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Bilkan, Ali Fuat (1997). Nâbî Dîvânı. 2 C. Ankara: MEB Yayınları.
• Cebecioğlu, Ethem. (2004). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları.
• Çelebioğlu, Âmil. (1967). Hz. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (K.S.) Mesnevî-i Şerîf, Aslı ve Sadeleştirilmişiyle Manzum Nahîfî Tercümesi. İstanbul: Sönmez Neşriyat A.Ş. Yayınları.
• De Slane, Mac Guckin. (1843). Ibn Hallikan’s Biographical Dictionary. 2 C. Paris: Oriental Translation Fund of Great Britain and Northern Ireland.
• Doğan, Ahmet. (2013). Kuddûsî Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Doğan, Muhammet Nur. (tarihsiz). Şeyh Gâlib, Hüsn ü Aşk. E-Kitap. Ankara: KTB Yayınları. Erişim tarihi: 12.06.2018. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR-78443/ seyh-galib---husn-u-ask.html.
• Erdoğan, Kenan. (2004). “Bosnalı Hasan Kâimî ve Divanı’nın Manisa Nüshası”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 31, 257-269.
• Ergun, Sadeddin Nüzhet. [1936]. Âşık Ömer, Hayatı ve Şiirleri. İstanbul: Semih Lütfi Matbaası ve Kitap Evi.
• — (1946). Hatâyî Divanı, Şah İsmail Safevî, Edebî Hayatı ve Nefesleri. İstanbul: İs- tanbul Maarif Kitaphanesi.
• Erturan, Elif. (2009). “Muhyiddin Çelebi’nin Hızır-nâme Adlı Mesnevisi (Dil İncele- mesi-Metin-Sözlük)”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üni- versitesi, İstanbul.
• Erzurumlu İbrahim Hakkı. (1999). Mârifetnâme. Günümüz Türkçesine Aktaran: Ab- dullah Aydın. İstanbul: Mehdi Yayınevi.
• Esir, Hasan Ali. (2017). Lâmiî Çelebi, Ferhâd ile Şîrîn. E-Kitap. Ankara: KTB Ya- yınları. Erişim tarihi: 02.08.2018. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR-195825/ lamii-celebi-ferhad-ile-sirin.html.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. (1981). “Mesih ve Mehdi İnancı Üzerine (Mezhepler Tarihi Açı- sından Bir Bakış)”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25 (1), 179- 214.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. (1979). Oniki İmâm. İstanbul: Der Yayınevi.
• — ve Pertev Naili Boratav. (2010). Pir Sultan Abdal. İstanbul: Derin Yayınevi.
• Gülen, Ahmet. (2007). “Seyyid Nakîbzâde Ni’metî-Hayatı, Edebî Şahsiyeti, Eserleri ve Dîvânı”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Afyon.
• Harman, Mürüvvet. (2015). “Osmanlı Görsel Dünyasında ‘Kızılbaşlar’: Tercüme-i Miftâh-ı Cifrü’l-Câmi’de Yer Alan ‘Deccal ve Taraftarları’ Tasvirlerinin Politik Bir Okuması”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 12, 99-122.
• Harmancı, M. Esat. (2017). Süheylî Ahmed bin Hemdem Kethudâ, Dîvân. E-Kitap. Ankara: KTB Yayınları. Erişim tarihi: 05.06.2018. http://ekitap.kulturturizm. gov.tr/TR-194364/suheyli-divani.html.
• İbn Haldun. (2007). Mukaddime. Haz. Süleyman Uludağ. 2. C. İstanbul: Dergâh Ya- yınevi.
• İlhan, Avni. (1996). “Gaybet”. İslam Ansiklopedisi, c. 13, Ankara: TDV Yayınları, s. 410-412.
• Kut, Günay. (2005). “Veysî’nin Divanında Bulunmayan (Veysî’ye Atfedilen) Bir Ka- side Üzerine”. Yazmalar Arasında, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları 1. İstan- bul: Simurg Yayınevi, s. 41-48.
• Küçük, Sabahattin. (tarihsiz). Bâkî Dîvânı. E-Kitap. Ankara: KTB Yayınları. Erişim tarihi: 18.07.2018. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR-78361/baki-divani.html
• Macit, Muhsin. (2017). Şah İsmail, Hatâyî Dîvânı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Mermer, Ahmet. (1997). Karamanlı Aynî ve Dîvânı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar (2011). Osmanlı Sufiliğine Bakışlar. İstanbul: Timaş Yay.
• Okuyucu, Cihan. (2004). Ereğlili Türabi Divanı. İstanbul: Fatih Üniversitesi Yayın- ları.
• Onat, Hasan. (1992). “Şiî İmâmet Nazariyesi (Kuleynî, Kummî ve Tûsî’nin Görüşleri Çerçevesinde)”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXXII, 89-110.
• Öz, Mustafa. (2003). “Mehdî el-Muntazar”. İslam Ansiklopedisi, c. 28, Ankara: TDV Yayınları, s. 376-377.
• Özmen, İsmail. (1998). Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi. 5 C. Ankara: KB Yayınları.
• Sağlam, Ayşe. (2016). Taşlıcalı Yahya, Gülşen-i Envâr. Ankara: Grafiker Yayınevi.
• Sarı, Mehmet. (2007). Askerî Muhammed-Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvâ- nının Tenkitli Metni. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayınları.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem. (1997). Dinlerde Mehdi Tasavvurları. Samsun: Sidre Yayınevi.
• —. (2003). “Mehdî”. İslam Ansiklopedisi, c. 28, Ankara: TDV Yayınları, s. 369-371.
• Sümer, Faruk. (1976). Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türkleri- nin Yeri (Şah İsmail ile Halefleri ve Anadolu Türkleri). Ankara: Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Yayınları.
• Şenödeyici, Özer. (2018). “Ehl-i Beyt’in Gizemli Mirası Cifir ve Türkçe Cifir Metin- lerinden Örnekler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırmaları Dergisi 87, 219-236.
• Şeylan, Ali. (2018). İbrâhîm bin Bâlî, Hikmet-nâme – II [İnceleme-Metin (149b-300a)]. E-Kitap. Ankara: KTB Yayınları. Erişim tarihi: 22.07.2018. http://ekitap.kultur- turizm.gov.tr/TR-194369/ibrahim-ibn-i-bali-hikmet-name.html.
• Şükürov, Giyas. (2006). “Safevî Devleti’nin Kuruluşu ve I. Şah İsmâîl Devri (907- 930/1501-1524)”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Tarlan, Ali Nihat. (1945). Hayâlî Bey Dîvânı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• —. (1992). Ahmed Paşa Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Topal, Ahmet. (2007). “Klasik Türk Edebiyatında Muharrem Ayı Etrafında Yazılan Şiirler”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 35, 89- 104.
• Tulum, Mertol ve M. Ali Tanyeri. (1977). Nev’î, Divan (Tenkidli Basım). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Tural, Secaattin. (2011). Hafî, Zâdü’l-Me‘âd (Kitâbü Mevlûdü’n-Nebî). E-Kitap. An- kara: KTB Yayınları. Erişim tarihi: 11.07.2018. http://ekitap.kulturturizm.gov. tr/TR-78413/mesneviler.html.
• Üst, Sibel. (2018). Edirneli Nazmî Dîvânı. E-Kitap. Ankara: KTB Yayınları. Erişim tarihi: 03.09.2018. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR-206284/edirneli-naz- mi-divani.html.
• Vehbî. (tarihsiz). Dîvân. Hacı Selim Ağa Yazma Eser Kütüphanesi, Haşim Paşa, nr. 76/4.
• Yaman, Bahattin. (2002). Osmanlı Resim Sanatında Kıyamet Alametleri: Tercümei Cifru’l Câmi ve Tasvirli Nüshaları. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Yavuz, Yusuf Şevki. (2003). “İslâm İnancında Mehdî”. İslam Ansiklopedisi, c. 28, Ankara: TDV Yayınları, s. 371-374.
• Yılmaz, Nebi. (2006). Ahmed-i Rıdvân, Rıdvâniyye (İnceleme-Metin-Dizin). E-Kitap. Ankara: KTB Yayınları. Erişim tarihi: 27.08.2018. http://ekitap.kulturturizm. gov.tr/TR-78416/ahmed-i-ridvan---ridvaniyye.html.
• Yurtsever, Murat. (2000). İsmail Hakkı Bursevî, Divan. Bursa: Arasta Yayınevi.