ERKEN DÖNEM TASAVVUFU VE TÜRK TASAVVUFUNDA SEYR Ü SÜLÛK METİN MERKEZLİ BİR İNCELEME

Yıl 2017, Sayı: 81, 47 - 67, 16.03.2017

Serkan Derin

Öz

Tasavvuf hareketinin başlangıcı Hz. Muhammed, sahabe ve tâbi’ûn devrine kadar götürülmekle beraber, onun müstakil bir hareket haline gelmesi VIII. asrın ikinci yarısında başlar, IX. asırda doğuş dönemini tamamlar. Basra ve Kûfe civarında başlayan zühd hareketi ve buna bağlı olarak gelişen tasavvuf, zaman içinde yayılarak Mâverâünnehir ve Horasan bölgelerine de ulaşır. Bu bölgelerde tasavvufa yön veren oldukça önemli sûfîler ve tasavvuf teorisyenleri yetişir. Tasavvuf inancı İslamî bir temel üzerine kurulmakla birlikte zaman içinde yayıldığı coğrafyalara ve o coğrafyada yaşayanlara göre bazı farklılıklar gösterebilmekte ve bu durumda İran tasavvuf anlayışı, Türk tasavvuf anlayışı gibi adlandırmalar ortaya çıkabilmektedir. Bu çalışmada da Horasan merkezli Türk tasavvuf anlayışının erken dönem tasavvuf anlayışı ile olan ilişkisi ele alınacaktır. Burada erken dönem tasavvuf anlayışı ile kastedilen; Kuşeyrî, Hücvîrî, Kelâbâzî gibi tasavvuf teorisyenlerinin eserlerinde sistemleşen ve bu yol üzerine inşa edilen tasavvuf anlayışıdır. Bu yazarların eserleri tasavvufun daha çok teorik, sistemleşmiş ya da kurumsallaşmış boyutunu yansıtmaktadır. Horasan merkezli Türk tasavvufu için de Hacı Bektâş-ı Velî, Ahmed Yesevî gibi erken dönem sûfîlerinden faydalanılacaktır ki bu isimler de tasavvufun daha çok amelî, irfânî boyutunu temsil etmektedir. Bu sayede sistemleşmiş tasavvuf anlayışı ile Horasan merkezli Türk tasavvufu anlayışının birbiriyle olan ilişkisi değerlendirilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

tasavvuf, Türk tasavvufu, Hacı Bektâş, Ahmed Yesevî, Horasan

SPIRITUAL JOURNEY SAYR U SULŪK IN EARLY SUFISM AND TURKISH SUFISM A TEXT-BASED REVIEW

Öz

The beginning of the sufi movement goes back to the time of the Prophet, the Companions and “tâbi’ûn” the second generation following the Companions of the Prophet time. However, its emergence as an individual movement started in the second half of 8th century and it completed its emergence period in the 9th century. Sufism developed thanks to the movement of asceticism, which was started in Basra and Kufah cities and spread to Mawarannahr and Khorasan provinces. Influential and distinguished sufi scholars who led the way of sufism were brought up in these areas. Sufi worldview is established on an Islamic base; however, it has its variations depending on the geographies it spread over time. Accordingly, we have variations in nomenclature such as Iran sufism, Turkish sufism. In this study, the relationship between the Khorasan-based Turkish sufism and the early period sufism will be discussed. What is meant by early period sufism here is the sufism concept established on and through the works of sufi theoreticians such as Al- Kushayrī, Hujwīrī, Kalabāzī. The works of these authors reflect the theoretical, systematized or institutionalized dimension of sufism. As to the Khorasan based Turkish Sufism, we will try to appeal to the views of the sufīs of the early sufism such as Haji Bektash Walī, Khwaja Ahmad Yasawī, who represent the dimensions of sufi wisdom and action of sufism. By this means, we will try to examine the relationship between systematic understanding of sufism and Khorasan-based Turkish sufism.

Anahtar Kelimeler

sufism, Turkish sufism, Haji Bektash, Ahmed Yasawī, Khorasan

Kaynakça

• Afîfî, Ebu’l-Ala. (2009). Tasavvuf-İslamda Mânevi Hayat. Çev. Ekrem Demirli, Ab- dullah Kartal. İstanbul: İz Yayınları.
• Alşan, Mehmet Hakan. (2012). Horasan Erenleri-Melâmeîler, Ahiler, Bacılar, Gazîler, Abdallar. İstanbul: Kurtuba Yayınları.
• Ateş, Süleyman. (1981). Tasavvufun Ana İlkeleri: Sülemî’nin Risaleleri. Ankara: Anka- ra Üniversitesi Basımevi.
• Atlı, Ahmet. (2011). “Tasavvufta Ricalü’l-Gayb”. Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Barkan, Ömer Lütfi. (1942). “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler”. Vakıflar Dergisi 2, 270-387.
• Ceyhan, Semih. (2013). “Zühd”. TDV İslam Ansikopedisi, c. 44, 530-533.
• Chittick, William. (2008). “İslam Kozmolojisinde Gayb Adamları”. Varolmanın Bo- yutları. Çev. Turan Koç. İstanbul: İnsan Yayınları. s. 45-75.
• Çetin, İsmail. (2007). Türk Kültüründe Bab (Baba)/Ata Geleneği. Milli Folklor 76, 70-75.
• Demirci, Mehmet. (1997). Hakikat. TDV İslam Ansiklopedisi, 15, 178-179.
• —. (1997). Hal. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 15, 216-218.
• —. (2002). “Müslüman Türklerde Tasavvuf”. Türkler Ansiklopedisi, c. 5, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 927-940.
• Eraslan, Kemal. (1977). Ahmet Yesevî’nin Fakrnamesi. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 22, 45-120.
• Filiz, Şahin. (2014). İslam Felsefesinde Mistik Bilginin Yeri. İstanbul: Say Yayınları.
• Furat, Ahmed Subhi. (1986). “Velî”. MEB İslam Ansiklopedisi, c. 13, s. 287-292.
• Güzel, Abdurrahman. (2008). Ahmed Yesevî’nin Fakrnamesi Üzerine Bir İnceleme. An- kara: Öncü Kitap.
• Hacı Bektâş-ı Velî. (2009). Makalat-ı Gaybiyye ve Kelmiat-ı Ayniyye. Haz. Gıyaseddin Aktaş, Hacı Yılmaz. Ankara: Hacı Bektaş-ı Velî Araştırma Merkezi Yayınları.
• —. (2013). Makalat. Ali Öztürk vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• —. (2014). “Kitabü’l-Fevaid”. Makalat, Kitabü’l-Fevaid, Besmele Tefsiri, Fatiha Tefsiri. Haz. Ahmet Tekin. İstanbul: Kelam Yayınları.
• Hazinî. (2014). Cevahirü’l-Ebrar min Emvac-ı Bihar (İyilerin Dalgalı Denizlerden Çıkardığı İnciler). Haz. Müchit Kaçar, Cihan Okuyucu. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları.
• Hücvirî. (2014). Keşfü’l-Mahcub (Hakikat Bilgisi). Çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Izutsu, Toshihko. (2010). İslam Mistik Düşüncesi Üzerine Makaleler. Çev. Ramazan Ertürk. İstanbul: Ağaç Yayınları.
• Kala, Arif. (2007). “Sorgulama, Tepki, Uzlaşı (Elazığ Alevileri Üzerine Alan Araştır- ması)”. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kütahya.
• Kara, Mustafa. (1995). “Fena”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 12, 333-335.
• —. (2010). Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları-Tarikatlar, Tekkeler, Şeyhler. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Karakaya Stump Ayfer. (2015). “Vefailik, Bektaşilik ve Anadolu’da ‘Heterodoks’ İslam’ın Kökenleri Meselesi: Köprülü Paradigmasını Yeniden Düşünmek”. Vefai- lik, Bektaşilik, Kızılbaşlık-Alevi Kaynaklarını, Tarihini ve Tarihyazımını Yeniden Dü- şünmek İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. s. 185-206.
• Karamustafa, Ahmet Targon. (2005). “Yesevîlik, Melametilik, Kalenderilik, Vefailik ve Anadolu Tasavvufunun Kökenleri Sorunu”. Haz. Ahmet Yaşar Ocak. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. s. 61-89.
• —. (2012). Tanrının Kuraltanımaz Kulları (İslam Dünyasında Derviş Toplulukları). Çev. Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kelâbâzî. (2013). Doğuş Devrinde Tasavvuf Ta’arruf. Çev. Süleyman Uludağ. İstan- bul: Dergah Yayınları.
• Knysh, Alexander. (2011). Tasavvuf Tarihi. Çev. İhsan Durdu. İstanbul: Ufuk Yayın- ları.
• Öztürk, Mürsel. (2001). Anadolu Erenlerinin Kaynağı Horasan. Ankara: Kültür Ba- kanlığı Yayınları.
• Radtke, Bernd. (2009). “Horasan ve Maverünnehir’de Din Alimleri ve Mutasav- vıflar”. Çev. Ergin Ayan. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2/9, 358-376.
• Schimmel, Annemarie. (2008). “Sufizmin İlk Dönemleri”. Çev. Ali Ayten. İslam Kültürü, Haz. E. İhsanoğlu. c. 5, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, s. 489-517.
• —. (2012). İslamın Mistik Boyutları. Çev. Ergun Kocabıyık. İstanbul: Kabalcı Ya- yınları.
• Schuon, Frithjof. (2010). İslam’ın Metafizik Boyutları. Çev. Mahmut Kanık. İs- tanbul: İz Yayınları.
• Şahmerani, Es’ad. (2000). Tasavvuf-Menşei ve Istılahları. Çev. Muharrem Tan. İs- tanbul: İz Yayınları.
• Şeker, Fatih Mehmet. (2011). Türk Düşünce Tarihi Açısından Kutadgu Bilig. İstan- bul: Dergah Yayınları.
• —. (2012). İslamlaşma Sürecinde Türklerin İslam Tasavvuru. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Taşğın, Ahmet. (2013). “Aleviler Arasında Erkan Farklılıkları ve Farklı Erkanla- rıyla Alevilerin Yaşadıkları Coğrafya”. Geçmişten Günümüze Alevilik 1. Ulusla- rarası Sempozyumu, Bingöl.
• Tirmizî, Hakîm. (2006). Hatmü’l-Evliya. Çev. Salih Çift. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Tosun, Necdet. (2012). “Orta Asya’da Tasavvuf”. Orta Asya’da İslam 1. Haz. Mu- hammed Savaş Kafkasyalı. Ankara-Türkistan: Ahmet Yesevî Üniversitesi Ya- yınları.
• Tûsî, Ebu Nasr Serrac. (2012). el-Lüma (İslam Tasavvufu). Çev. Kamil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları.
• Uludağ, Süleyman. (2003). “Ma’rifet”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 28, 54-56.
• —. (2008). Tasavvuf Kültüründe Keşif ve Keramet. İstanbul: Sufi Kitap Yayınları.
• —. (2008a). “Ricalullah”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 35, 80-81.
• —. (2008b). “Ricalül’l-Gayb”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 35, 81-82.
• —. (2010). Dört Kapı Kırk Eşik-İslam Toplumlarında Sufi Gelenekler ve Derviş Tipleri. İstanbul: Dergah Yayınları.
• —. (2010). “Süluk”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 38, 127-128.
• —. (2012). “Velî”. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 379.
• —. (2013). İslam Düşüncesinin Yapısı; Selef, Kelam, Tasavvuf, Felsefe. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Uyanık, Mevlüt. (2005). İslam Bilgi Felsefesinde Kalbin Anlaması-Gazzali Örneği. Ankara: Araştırma Yayınları.
• Ülken, Hilmi Ziya. (2009). Türk Tefekkürü Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Vicdanî, Sadık. (1338). Tomâr-ı Turûk-ı Aliyye (Melâmilik). İstanbul: Evkâf-ı İslâmiye Matbaası.
• —. (1345). Tomâr-ı Turûk-ı Aliyye (Sûfî ve Tasavvuf). İstanbul: Matbaa-i Amire.
• Yılmaz, Kamil. (2014). Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Yayınları.
• Zarcone, Thierry Vincent. (2002). “Wali”. Encyclopedia of Islam, c. 11, 113-115.