BESNİ KAZASINDA ALEVİ BEKTAŞİ OCAKLARI İLE İLGİLİ BULGULAR

Yıl 2012, Sayı: 63, 247 - 264, 15.01.2013

Zeynel Özlü

Öz

Besni kazası Alevi-Bektaşi kültürünün etkili olduğu önemli bir yerleşim yeridir. Kentin Osmanlı dönemindeki sınırları bugünkü sınırlarından oldukça geniş olup, bugün Adıyaman, Malatya, Gaziantep, Kahramanmaraş gibi vilayetlerin sınırları içerisinde bulunan birçok köy tarihte, Besni sınırları içerisinde yer almıştır. Geçmişte sınırları içerisinde birçok Alevi-Bektaşi meşrebine sahip insanı barındıran Besni’ye bu fikirlerin yayılması Anadolu’ya gelen ilk mutasavvıflarla beraber olmuştur. Bölgede şuan da Alevi-Bektaşi kültürüne sahip olan hanelerin yaşadığı yerler genelde Kesmetepe ve Şambayat kasabası, Köseceli, Tetirli, Akkuyu, Akpınar, Beşkoz, Burunçayır, Gümüşlü, Karalar, Konuklu, Çakallı Çamlıca , Yukarısögütlü gibi köylerdir. 16. yüzyılda Besni’ye bağlı “Karkın” adlı bir yerleşim yeri de bulunmaktadır. Bu yerin adını, bölgeye gelip Türk-İslam düşüncesini yayan Dede Garkın dervişlerinden aldığı olası gözükmektedir. Nitekim 16. yüzyıla ait bazı Osmanlı arşiv vesikaları Halep Türkmenlerinin bir kolu olan Dede Garkınzadeler oymağının bölgede etkili olduğunu ve bu etkinin 18. ve 19. yüzyıllarda da devam ettiğini göstermektedir.Besni’de ikamet eden Dede Garkın Ocağı’na mensup hanelerin önceleri Gaziantep merkezinde kurulan Alevi-Bektaşi niteliklere sahip Kazımi Tekkesi’ni ziyaretgah olarak kabul ettikleri ve yılın belirli zamanlarında burayı ziyaret ettikleri anlaşılmaktadır. Kazımi Tekkesi’nin adını 7. İmam Musa’yı Kazım’dan aldığı Dede Garkın’ın da 7. İmam Musa’yı Kazım evlatları soyundan gelen Seyyid Garip Musa’ya bağlı olduğu düşünüldüğünde Besni’deki Dede Garkın Ocağı’na mensup olduğu düşünülen kitlelerin Gaziantep’teki bu tekkeyi niçin ziyaretgah olarak kabul ettikleri daha iyi anlaşılacaktır. Yapılan bir araştırmada “Dede Kargın Oğulları Soyağacı” silsilesi içerisinde bazı ailelerin soyadlarının “Pektaş” olarak verilmesi Beşkoz köyünde yaşayan “Pektaş” soyadına sahip olan Alevi Ocak ailenin Dede Garkın evladından olacağı konusunda bir izlenim uyandırmaktadır. Osmanlı döneminde Besni’de yaşayan Dede Garkın Ocağı’na mensup hanelerin diğer bölgelerde Erzincan, Elazığ, Malatya ve Çorum olduğu gibi deve yetiştiriciliği yaptıkları tespit edilmiştir. Bunun Alevi-Bektaşi inancında deve motifinin önemli bir yer tutması ile ilgili olabileceği düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Orta Asya Türk-İslam kültürü, Alevi/Bektaşi kültürü, Horasan Erenleri, Ahmed Yesevi, Dede Garkın, Karkın Mescidi, Besni (Adıyaman), Gaziantep

THE FINDINGS ABOUT ALEWI-BEKTASHI FAMILIES IN BESNI

Öz

Besni district is an important place where the culture of Alawi-Bektashi is effective. The borders of this city in the Ottoman period were wider than today’s. A lot of villages located within the borders of some cities such as Adıyaman, Malatya, Gaziantep, Kahramanmaraş today, once were located within the border of Besni. Alawi-Bektashi culture in Besni was propogated by the first sufis who came to Anatolia. Today, generally Kesmetepe and Şambayat town and Köseceli, Tetirli, Akkuyu, Akpınar, Beşkoz, Burunçayır, Gümüşlü, Karalar, Konuklu, Çakallı Çamlıca , Yukarısögütlü villages are the places where Alawi-Bektashi people still live. In the 16. century there was a place in the Besni called “Karkın”. It has shown that this place was named possibly after the sufis of Dede Garkın, who came to this region and spreaded the Turkish-Islamic idea. As a matter of fact, some 16th century-Ottoman archive documents show that in that region, “Dede Garkınzadeler” tribe was effective, a group originating from Aleppo Turkoman and that they continued to be effective too in the 18th and 19th centruies. It is understood that families of Dede Garkın societies accepted Kazımi dervish lodge in Gaziantep as the place of pilgrimage and they visited that place sometimes. When it is thought that the lodge of Kazımi had its name from the 7th “Imam Musa’yı Kazım” and that Dede Garkın was appertained to the Seyyid Garip who was the descent of 7th Imam Musa’yı Kazım’s sons, it has been understood very well why the people appertained to Dede Garkın families in Besni accepted the dervish lodge in Gaziantep as the place of pligrimage. In a study, it is pointed out that some families in the Dede Kargın Sons Family Tree” chain has the surname of “Pektaş” and in the light of this information it can be understood that the Alawi families living in Beşkoz village may be the descents of Dede Garkın. It was found that the families of Dede Garkın society living in Besni, was camel raiser like the others living in some regions such as Erzincan, Elazığ, Malatya and Çorum. As a result, this fact can be related to the camel motifs which is of an important place in Alawi-Bektashi culture

Anahtar Kelimeler

Central Asian Turkish-Islamic culture, Alewi/Bektashi Culture, the dervishes of Khorasan, Ahmad Yassawi, Dede Garkın, Karkın Masjid/small mosque, Besni (Adıyaman), Gaziantep

Kaynakça

• Cevdet Askeriye (C..AS..), 1092/48185.
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 416/11, 1429/35.
• Şura-yı Devlet (ŞD.), 1465/3.
• Hurûfât Defteri, 197/22.
• Hurûfât Defteri, 539/51.
• Hurufat Defteri, 542/25.
• Hurufat Defteri, 1077/67.
• AKKUŞ, Mehmet. (1999). “Dede Garkınzâdeler” Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 1 (2): 21-31.
• AKSOY, Mustafa. (2007). “Halı-Kilim Tarihi ve Tunceli”. 2. Uluslar arası Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni 17-18-19 Ekim 07. edit. Filiz Kılıç, Tuncay Bülbül. C. 1, Ankara: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayını, 169-182.
• AKSÜT, Hamza. (2004). “Şeyh İbrahim Ocağının Talibi Olan Oymak ve Obaların Tarihi” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 30: 139-164.
• ________. (2006). Mezopotamya’dan Anadolu’ya Alevi Erenlerin İlk Savaşı (1240) Dede Garkın-Baba İshak-Baba İlyas. 1. Baskı, Ankara: Yurt-Kitap Yayını.
• ALTINOK, Baki Yaşa. (2003). “Hacı Bektaş Veli Hakkında Yazılmış Bir Menakıbnâme ve Bu Menakıbnâmede Belirtilen Anadolu’daki Alevi Ocakları” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 27: 177-194.
• ARAS, Numan. (2006). Ondokuzuncu Yüzyılda Malatya Sancağı Besni Kazası’nın Tarihi, Sosyo-Kültürel ve Ekonomik Yapısı. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, SBE.
• ATEŞ, Süleyman. (1993). “Cüneyd-i Bağdadi”. TDVİA. C. 8, 119-121.
• ARSLANOĞLU, İbrahim. (2001). “Alevilikte Temel İnanç Unsurları ve Pratikler” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 20: 33-134.
• AYDIN, Ayhan. (2001). “Alevi Dedeleriyle Söyleşiler” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 19: 45-86.
• AYTAŞ, Gıyasettin. (1999). “Türk Kültür ve Edebiyatında Geyik Motifi ve “Haza Destan-ı Geyik” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 12: 161-170.
• Baha Said. (2008). “Bektaşiler”. Tasavvuf Kitabı. haz.Cemil Çiftçi. İstanbul: Kitabevi Yayını, 65-104.
• BAHADIR, İbrahim. (2005). Alevi ve Sünni Tekkelerinde Kadın Dervişler. İstanbul: Su Yayınevi.
• BAŞ, Eyüp. (2011). “Ahmed Yesevî’nin Bektaşilik, Alevilik Üzerindeki Etkileri ve Osmanlı Dini Hayatındaki İzleri” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 52(2): 21-53.
• BAYKARA, Tuncer. (1988). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I Anadolu’nun İdari Taksimatı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• BAYRAM, Mikail. (2002). “Türkiye Selçukluları Tarihi Hakkında Yeni Bir Kaynak” Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, S. 12: 39-57.
• ÇETİN, Altan. (2009). Memlûk Devleti’nin Kuzey Sınırı. Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayını.
• DEMİREL, Feray. (2008). Besni Mezar Taşları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ERAYDIN, Selçuk. (1994). Tasavvuf ve Tarikatlar. 4. Baskı, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayını.
• ERSEVEN, İlhan Cem. (2008). “Bektaşi Folklorunda Resim-Yazı Sanatı”. Tasavvuf Kitabı. haz. Cemil Çiftçi. İstanbul: Kitabevi Yayını, 595-633.
• EYUBOĞLU, İsmet Zeki. (1997). Günün Işığında Tasavvuf Tarikatlar Mezhepler Tarihi. İstanbul: Der Yayınevi.
• GENÇ, Bülent. (2008). Yazılı Belgeler ve Arkeolojik Kalıntılar Işığında Urartu Krallığının Batı Yayılımı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• GOODWİN, Godfrey. (2008):Yeniçeriler. çev: Derin Türkömer. 3. baskı, İstanbul: Doğan Kitap.
• GÜLÇİÇEK, Ali Duran. (2000). “Anadolu ve Balkanlar’daki Alevibektaşi Dergâhları (Tekke, Zaviye ve Türbeler) (13.–19. yy.)” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 16: 7-42.
• GÜLTEN, Sadullah. (2011). “Anadolu’da Bir Vefaî Şeyhi: Tahrir Defterleri Işığında Dede Karkın Hakkında Bazı Değerlendirmeler” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 59: 147-158.
• GÜNDÜZ, Tufan. (2010). Son Kızılbaş Şah İsmail. 1. Baskı, İstanbul: Yeditepe Yayınevi. http://193.255.138.2/takvim.asp?takvim=2&gun=13&ay=3&yil=1238 Erişim Tarihi: 5 Temmuz 2012. http://www.aleviforum.com/showthread.php?t=45763 Erişim Tarihi: 29 Haziran 2012.
• KALELİ, Lütfi. (1993). Alevi-Sünni İnancında Mevlana-Yunus ve Hacı Bektaş Gerçeği Araştırma-İnceleme-Araştırma. İstanbul: Alev Yayınevi.
• KARAKAŞ, Musa. (2003). “Seyit Garip Musa Sultan İle İlgili Bir Yeni Belge Dolayısıyla” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 25: 99-104.
• KARGIN, Ahmet Rıza. (2003). “Dede Kargın Oğulları Soyağacı” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 27: 67-68.
• İNANÇER, Ömer Tuğrul. (1994). “Bektaşi Musikisi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C. 2, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, 129-131.
• KARAMUSTAFA, Ahmet T. (2005). “Yesevilik, Melâmetilik, Kalenderilik, Vefailik ve Anadolu Tasavvufunun Kökenleri Sorunu”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler Kaynaklar-doktrin-ayin ve erkan-tarikatlar edebiyat-mimari-güzel sanatlar-modernizm. haz.
• Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını, 61-88.
• KOCADAĞ, Burhan. (2001). “Anadolu Alevilerinin İnanç Önderleri” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 18: 281-290.
• KÖPRÜLÜ, Fuat. (1995). “Bektaşiliğin Menşeileri” Küçük Asya’da İslam Batıniliğinin Tarihsel Gelişimi Hakkında Bir Deneme”. çev: Mehmet Yaman. Öz Kaynaklarından Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. haz. Gülağ Öz. İstanbul: Can Yayınları, 105-125.
• MELIKOFF, Irene. (2009): Uyur İdik Uyardılar Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. Çev: Turan Alptekin. İstanbul: Demos Yayınları.
• OCAK, Ahmet Yaşar. (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderiler (XIV-XVII. Yüzyıllar). 2. basım, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ________.(2000). Babailer İsyanı Aleviliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslamTürk Heterodoksisinin Teşekkülü. 3. Baskı, İstanbul: Dergah yayınları.
• ________. (2009). Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri Bektaşi Menakıbnamelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri. 7. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• ________. (2011a). “Babailer İsyanından Kızılbaşlığa: Anadolu’da İslam Heterodoksisi’nin Doğuş ve Gelişim Tarihine Bir Bakış”. Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri: Selçuklu Dönemi Makaleler-İncelemeler. 1. Basım, İstanbul: Kitap Yayınevi, 69-102.
• ________. (2011b). “Anadolu’da İslam”. Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri: Selçuklu Dönemi Makaleler-İncelemeler. 1. Basım, İstanbul: Kitap Yayınevi, 139-193.
• ________.(2011c). Ortaçağ Anadolu’sunda İki Büyük Yerleşimci (Kolonizatör) Derviş Yahut Vefâiyye ve Yeseviyye Gerçeği: Dede Garkın Emirci Sultan (13. Yüzyıl). Yayın Koordinatörü: Gıyasettin Aytaş. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayını.
• Oruç Beğ. (2008). Oruç Beğ Tarihi (Osmanlı Tarihi-1288-1502). haz. Prof. Dr. Necdet Öztürk, II. Basım, İstanbul: Çamlıca Yayınevi.
• ÖZCAMUS-YAVUZ, Ayşe. (2007). Adıyaman Merkez ve Çevrelerindeki Adak Yerleri ve Uygulamaları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÖZTÜRK, Eyüp. (2011). İbnü’s-Serrâc ve Müvelleh Dervişler (Teşvîku’l-Ervâh ve’l-Kulûb ilâ Zikri Allâmi’l-Guyûb İsimli Eseri Bağlamında). Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÖZTÜRK, Yaşar Nuri. (1998). Tarihi Boyunca Bektaşilik. Beşinci Baskı, İstanbul: Yeni Boyut Yayınları.
• RENÇBER, Fevzi. (2010). “40 Soruda Adıyaman’da Geleneksel Alevilik” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 56: 395-405.
• SİLİ, Timur. (1998). “Iğdır-Karakoyunlu İlçe Mezarlığındaki Deve-Heykel Mezartaşının Mahiyeti” Vakıflar Dergisi, S. XXVII: 191-194.
• SEVİNÇ, Necdet. (2008). Gaziantep’te Türk Boyları. Gaziantep: Sertaç Yayınları.
• ________. (2009). “Güneydoğu Türkmenleri” Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, S. 271: 46-57.
• SOYYER, Yılmaz. (2005). 19. Yüzyılda Bektaşilik. İzmir: Akademi Kitabevi.
• ________. (2009). “1826 Kapatılış Sürecinde Bektaşilik”. Geçmişten Günümüze AleviBektaşi Kültürü. edit. Ahmet Yaşar Ocak. Birinci Baskı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 79-92.
• SÖYLEMEZ, Faruk. (2004). “Anadolu’da Sahte Şah İsmail İsyanı” Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2 (17):71-90.
• SUCU, Mustafa. (2006). Tarih, Kültür ve Medeniyet Diyarı; Besni. Ankara: Kardelen Matbaası.
• ŞAHiN-GÜÇHAN, Neriman. (2008).“Adıyaman’daki Kültür Varlıklarının Nemrut Dağı Odaklı Değerlendirilmesi: Kommagene Nemrut Koruma Geliştirme Programı (KNKGP)”. II. Ulusal Medeniyetler Kavşağı Adıyaman Sempozyumu. 10-12 Ekim 2008, Adıyaman, 13-14.
• TAŞTEMİR, Mehmet. (1992). Behisni”. TDVİA, C. V: 540-543.
• ________. (1999). XVI. Yüzyılda Adıyaman (Behisni, Hısn-ı Mansur, Gerger, Kahta) Sosyal ve İktisadi Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• TAŞĞIN, Ahmet. (2007a). “Güneydoğu Anadolu Alevileri”. 2. Uluslar arası Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni 17-18-19 Ekim 07. edit. Filiz Kılıç, Tuncay Bülbül. C. 2, Ankara: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayını, 1201- 1210.
• ________. (2007b). “Erzurum Türkmen Alevileri”. Türk-İslam Düşünce Tarihinde Erzurum Sempozyumu. (26-28 Haziran 2006 Erzurum), Erzurum: Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 523-529.
• ________. (2009). “ Safevi-Osmanlı Savaşından İtibaren Dini Söylemin Siyasal propaganda Aracı Olarak Kullanılması: Dede Kargın Örneği” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 49: 209-223.
• YALÇIN, Alemdar ve Hacı YILMAZ, “Kargın Ocaklı Boyu İle İlgili Yeni Belgeler” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 21: 13-94.
• YAMAN, Ali. (2009). “Alevilerde Dedelik ve Dede Ocakları”. Geçmişten Günümüze AleviBektaşi Kültürü. edit. Ahmet Yaşar Ocak. Birinci Baskı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 178-202.
• YAŞAR, İsmail Celalettin. (2010). Adıyaman İl ve İlçelerindeki Evliya Anlatıları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• YAVUZ, Nuri. (1998). Anadolu’da Beylikler Dönemi Siyasi Tarih ve Kültür. 1. basım, Ankara: Cantekin Matbaacılık.
• YİNANÇ, Refet ve Mesut ELİBÜYÜK. (1983). Kanuni Devri Malatya Tahrir Defteri (1560). Ankara: Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Yayını.
• Yurt Ansiklopedisi Türkiye, İl İl: Dünü, Bugünü, Yarını. (1981). “Besni”. C.1, İstanbul: Anadolu Yayıncılık, 204-205.