MUHAMMED BEG EMÂNÎ ’İN ŞİİLİK İNANCINA AİT MANZUMELERİ

Yıl 2014, Sayı: 71, 111 - 126, 30.09.2014

Fatih Erbay

Öz

Çağatay Türkçesi, gelişim sahası olarak büyük bir coğrafyayı kapsamaktadır. Aslında bu gelişim sahasının dışında düşünülebilen Azerbaycan ve Anadolu’da da birçok şairin Çağatay Türkçesiyle eserler kaleme aldıkları bilinmektedir. 16. yüzyılda Bayburt’ta doğan ve buradan Safevî bölgesine göçüp edebî eserler veren Muhammed Beg’i Emânî de bu çerçevede değerlendirmekte yarar vardır. Çalışmamızda öncelikle, Emanî mahlasıyla şiirler yazan Muhammed Beg ve onun yaşadığı dönem hakkında bilgiler verilmiştir. Daha sonra tespit edilebilen tek nüshası British Library’de olan Divan'ı ve bu Divan'ın arka kısmına eklenmiş, Emanî’nin sade bir dille kaleme aldığı şiirlerin bulunduğu varaklarda yer alan Şiilik inancına dair manzumeler değerlendirilmiştir. Bu manzumelerin bir kısmı Türk halk edebiyatı nazım türleri ve hece vezni kullanılarak yazılmıştır. Her ne kadar Çağatay Türkçesiyle yazılsalar da bir Anadolu Türkü olan Muhammed Beg’in şiirlerinde Oğuz Türkçesinin izlerini görmek mümkündür. Kendini Caferî veya Kızılbaş olarak tanımlayan Muhammed Beg, Hz. Ali ve On İki İmamdan biri olan İmam Ali Musa Rıza ile ilgili övgü dolu şiirler yazmıştır. Ayrıca Safevî hükümdarı I. Şah Abbas ve onun Tebriz’i fethi için kaleme aldığı şiirleri de bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Muhammed Beg, Emânî, Şiilik, On İki İmam, Çağatay Türkçesi

THE POEMS OF MUHAMMED BEG EMÂNÎ RELATED TO SHIA BELIEF

Öz

Chagatai Turkish covers a large geography as a growth area. In fact, it is known that many poets wrote out some works in Chagatai Turkish in Azerbaijan and Anatolia that are considered to be out of this growth area. It would be useful to assess Muhammed Beg Emânî who was born in Bayburt in the 16th century and then emigrated from there to a region of Safavid within this framework. In our study, first of all knowledge is provided about Muhammed Beg under the pseudonym of Muhammed Beg Amani and his period of life. Then, his divan whose only copy is determined in British Library and his manzumes about Shieh belief, added as appendixes to this divan, which is in the folio where Emani’s poems in plain language are located, are evaluated. Some of this poems were written using type of verse in Turkish folk literature and syllabic meter. Even if written in the Chagatai Turkish, it is possible to see the trace of Oghuz Turkish in the poems of Muhammad Beg who is an Anatolian Turk. Muhammed Beg who identifies himself as a Jafari or Kizilbash wrote poems full of praise related Excellency Ali and Imam Ali Musa Riza who is one of the twelve Imams. In addition, Safavid ruler I. Shah Abbas and his poems which he wrote for the conquest of Tabriz are also available.

Anahtar Kelimeler

Muhammed Beg, Emani, Amani, Shiism, Twelve Imams, Chagatai Turkish

Kaynakça

• ÇAVUŞOĞLU, M. (1976). “Kanunî Devrinin Sonuna Kadar Anadolu’da Nevâyi Tesiri Üze- rine Notlar”. Atsız Armağanı. s. 75-90.
• DEMİRCİ, J. (1998). “Nevâyî’nin Azerbaycan Sahasına Etkisi”. Fakülte Dergisi (Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi). 38: 1-11.
• ERASLAN, K. (1993). “Çağatay Edebiyatı”. İA İstanbul: TDV Yayınları. 8: 168-176.
• HAZAR, M. (2011). “Çağatay Türkçesinde Oğuzca Özellikler ve Benzerlikler”. International Journal of Social Science. 4/1: 31-63.
• İSEN, M. (1996). “Orta Asya Türk Dilinin Anadolu Türk Diline Etkisi ve Ahmet Yesevî”. Bilig Bilim ve Kültür Dergisi. 1: 13-16.
• KARTAL, A. (1999). “Sadıkî-i Kitâbdâr’ın Mecma’u’l-Havâs İsimli Tezkiresi ve Onda Yer Alan Anadolulu Şâirler”. Türk Kültürü 440 (XXXVII): 42-50.
• KAYMAZ, Z. (2004). “Çağatay Türkçesindeki Oğuzca Unsurlar Üzerine”. Amancolovskie Çi- teniya, Kazakistan/Öskemen. (7–8 Ekim 2004). s. 204–210.
• KERİMOV, P. - Hüseyni, M. (2008). XVII. Asır Azerbaycan Lirikası (Antoloji). Bakı: Nurlan.
• KÖPRÜLÜ, F. (1970a). “Âzerî”. İA Ankara: MEB. 2: 118-151.
• KÖPRÜLÜ, F. (1970b). “Çağatay Edebiyatı”. İA Ankara: MEB. 3: 270-323.
• KUŞOĞLU, M. O. (2012). Sâdıkî-i Kitâbdâr’ın Mecma‘ü’l-Havâs Adlı Eseri (İnceleme-Metin- Dizin). İstanbul. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• POYRAZ, Y. (2011). “Uzaktaki Yazmalarımız: İngiltere Ulusal Kütüphanesi’ne Kayıtlı İlk Doğu Türkçesi (Çağatayca) Yazmaları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 4/16: 402-412.
• SEFERLİ, E- YUSİFOV, H. (2005). Mehemmed Emani, Eserleri. Bakü: Şerk-Gerb.
• SERTKAYA, O. F. (1970). “Osmanlı Şairlerinin Çağatayca Şiirleri”. Türk Dili ve Edebiyatı Der- gisi. XVIII: 133-138.
• SERTKAYA, O. F. (1971). “Osmanlı Şairlerinin Çağatayca Şiirleri-II”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. XIX: 171-184.
• SERTKAYA, O. F. (1972). “Osmanlı Şairlerinin Çağatayca Şiirleri-III ve Uygur Harfleri ile Yazılmış Bazı Manzum Parçalar-I”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. XX: 157-184.
• SERTKAYA, O. F. (2000). “Azerbaycan Şâirlerinin Çağatayca Şiirleri (I)”, Türk Dili ve Edebi- yatı Dergisi, XXIX: 263-266.
• SÜMER, F. (1992). Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• TURAN, A. - KILIÇ, F. (1999). “Türk Edebiyatında Duvazdehler”. I. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildirileri (22-24 Ekim 1998). Ankara: GÜ Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi. 357-367.