MEMLÛKLERDE DÖRT MEZHEP BAŞKADILIKLARININ KURULUŞU VE İŞLEYİŞİ

Yıl 2018, Sayı: 87, 73 - 87, 14.09.2018

Burak Gani Erol

Öz

Asıl görevi şer‛î ahkâm üzere adaleti tesis etmek olan kadı, İslam tarihi içinde dinî, malî, idarî vb. görevleri de üstlenmiş olan ve vazifesi itibarıyla da devletin işleyişinin en önemli unsurlarından olan bir makamı temsil eder. Kadıların bağlı olduğu, onları tayin ve azleden ve bizzat halife / sultan tarafından seçilen makam ise başkadılıktır. İslam tarihi içinde Abbâsîler döneminde tesis edilmiş olan başkadılık,zaman içinde müesseseleşmiş ve İslam devletlerinin tamamında vücut bularak çok önemli bir fonksiyonu meydana getirmiştir. Başkadıların tayinleri esnasında bulundukları İslam ülkesinin ağırlıklı mezhebi göz önüne alınmıştır. Mısır ve havalisinde ikamet eden Müslümanların pek çoğu Şâfî olduklarından mütevellit başkadılar da Şâfî olmuşlar, onların kendilerine nâip olarak seçtikleri kadılar arasında da Şâfîler diğer mezhep kadılarına, Hanefî, Mâlîkî ve Hanbelî, sayıca üstün gelmişlerdi. Memlûkler döneminde ise Sultan ez-Zâhir Baybars tarafından, tarihte ilk defa olmak üzere, diğer üç Sünnî mezhep kadılarından da birer başkadı tayin edilmişti. Ancak aynı ünvanı paylaşan başkadılar arasında Şâfî başkadısı yetki, itibar ve kendisine bağlı vekiller bakımından diğerlerinden temayüz etmeye devam etmişti. Başkadılığın Şâfî mezhebinin tekelinden çıkartılıp diğer mezheplerden de başkadı tayinlerinin yapılmasının müspet sonuçları olduğu gibi menfî sonuçları da olmuş, farklı mezheplere mensup kadılar, zaman zaman birbirleriyle ihtilafa düşmüşlerdi. Memlûk sultan ve emîrlerinin pek çoğunun da Hanefî mezhebine mensup olması sebebiyle, onlar da bazen mezhep taassubuyla hareket etmişlerdir. Bazen sultan ve emîrler, İslam anlayışına uygun olmayan şekilde, adalet teşkilatının işleyişine müdahale etmişlerdir. Bu çalışmada Sultan Baybars'ın başkadılık müessesesi ile ilgili reformunun sebeplerini, Şâfî başkadısının görev ve yetkilerini, mezhep başkadılarının birbirleriyle olan münasebetlerini ve siyasi mekanizmanın başkadılık üzerindeki etkisini, dönemin kaynaklarını kullanmak suretiyle ele almaya alıp örnekleriyle açıklamaya çalıştık.

Anahtar Kelimeler

Memlûkler, başkadılar, kadı, Şâfî

THE ESTABLISHMENT OF FOUR JUDGESHIPS IN THE MAMLUKS AND ITS FUNCTIONING

Öz

The qadi, whose real task was to establish justice according to the shar’i provisions and rulings, represented such positions as religious, financial, administrative in the history of Islam and was also one of the most important elements of the functioning of the state. The authority to whom qadis were attached, the one who appointed and dismissed them and the one who was elected by the caliph / sultan was the chief qadi. Founded in the Abbasids period in the history of Islam, the system of qadis was established over time, providing a very important function to the all of the Islamic states. While qadis were appointed, they were assigned according to the prevailing denomination of the Islamic country. Since many of the Muslims who resided in Egypt and their environment were Shafi, the successors were also Şhafi, and among the qadis they chose as their deputy the Şhafîs had outnumbered other sectarian qadis, which were Hanafi, Maliki and Hanbali. In the Mamluk period, Sultan al-Zahir Baybars appointed a chief qadis for the first time in history from the other three Sunni denominations. But, among the chief qadis who shared the same title, the Şhafi qadi continued to preoccupy others in terms of authority, reputation, and deference to him. There were negative consequences, such as the fact that head of qadi was removed from the monopoly of Şhafi sect madhhab and that the appointments of the chief qadi of the other sects had positive results, and the chief qadis belonging to different sects occasionally disagreed with each other. Because many of the Mamluk sultans and emirs belonged to the Hanafi sect, they also sometimes acted with sectarian intent. Sometimes, the sultans and emirs interfered with the functioning of the justice organization, which was not in line with Islamic understanding. In this study, we tried to explain the causes of Sultan Baybars’ reform of institution of chief qadis, the duties and authorities of the Şhafi chief qadi, and the relations of the chief qadis with each other and the influence of the political mechanism on the chief qadis.

Anahtar Kelimeler

Mamluks, Chief Qadis, Qadi, Shafi

Kaynakça

• Allouche, Adel. (1985). “The Establishment of Four Chief Judgeships in Fatimid Egypty”, Journal of The American Oriental Society, Vol. 105, No: 2
• ‛Âşûr, ‛Abdu’l-Fettâh .(1992). el-Muctema‛’l’-Mısrî fî ‛Asri Selâtîni’l-Memâlîk, Kâhire: Dârü’n-Nehdeti’l-‛Arabiyye.
• Atar, Fahrettin. (2001). “Kadı”, İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul, C. 24.
• Escovitz, Joseph H. (1986). “The Establishment of Four Judgeships in The Mamluk Empire”, Journal of The American Society, Vol. 102, No: 3
• İbn Hacer, Ahmed b. ‛Ali Muhammed Ömer. (1988). Ref‛u’l-İsr ‛an Kudâti Mısr, Tah. ‛Ali Muhammed Ömer, Kâhire: Mektebetü’l-Hancî.
• İbn Haldun. (2017). Mukaddime. Haz. Süleyman Uludağ, Ankara: Dergâh Yayınları
• İbn İyâs, Zeynü’d-Dîn Muhammed b. Ahmed el-Hanefî. (1984). Bedâîü’z-Zuhûr fî Vakâʼîü’d-Duhûr, Tah. Muhammed Mustafâ, Kâhire: Hey’etü’l-Mısriyyeti’l- ‛Amme li’l-Kutub.
• İbn Kesîr, ‛İmâdü’d-Dîn Ebi’l-Fidâ’İsmâ‛îl İbn Ömer. (1997). el-Bidâyet v’enNihâyet, Tah. ‛Abdullah b. ‛Abd el-Muhsin et-Turkî, c. 17. Kâhire: Dâru Hecer
• el-Kalkaşandî, Ebû‘l-’Abbâs Ahmed b. ‘Ali. (1922). Subhu’l-’Aşâ fî Sınâ’ati’l-İnşâ, c. 4, Kâhire: Matbatü’l-Emîriyye.
• Kopraman, KâzımYaşar. (2005). “Memlûkler Döneminde Mısır’da Sosyal Hayat”, Makaleler, Haz. E. Semih Yalçın, Altan Çetin, Ankara: Berikan Yayınları.
• Mâcid, ‛Abdü’l-Mün‛im. (1979). Nuzumu Devletu Selâtîni’l-Memâlîk ve Rusûmihim fî Mısr, Kâhire: Mektebetü’l-Enceli’l-Mısriyye.
• el-Makrîzî, Takiyyü’d-Dîn Ahmed b. ‘Ali. (1997). Kitâbu’s-Sülûk li Ma’rifeti’dDüvelu’l-Mülûk, Tah.Muhammed Abdu’l-Kâdir Atâ, c. 1, 3, 6, 5. Beyrût: Dâru’lKutubi’l-‛İlmiyye.
• —. (1998). el-Mevâ‛izü’l-İ’tibâr bi Zikri’l-Hıtat ve el-Âsâr, Tah. Muhammed Zeynuhum Medîhaeş-Şerkâvî. Kâhire: Matbaa Medbûlâ.
• Mutçalı, Serdar. (1995). Arapça-Türkçe Sözlük, İstanbul: Dağarcık.
• Nielsen, Jorgen S. (1984). “Sultan al-Zahir Baybars and the Appointment of Four Chief Qadis, 663 / 1265”, Studia İslamica, Paris, S. 60
• Rapoport, Yossef.(2003). “Legal Diversity in The Age of Taqlid: TheFour Chief Qadis Under The Mamluks”, Islamic Law and Society, Vol. 10, No:2
• Selîm, Mahmûd Rızk. (1962). Asru Selâtîni’l-Memâlîk ve Netâcihi’l-‛İlmî ve’l-Edebî, c. 2. Kâhire: Mektebetü’l-Edeb.
• Şeker, Mehmet. (2017). “Fâtımîlerde ve Memlûklerde Dört Mezhep Başkadılarının Tayini”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi 82, Ankara, 163- 170.
• en-Nüveyrî, Ahmed b. ʼAbdu’l-Vahhâb. (2004). Nihâyetü’l-Ereb fî Funûni’l-Edeb, Tah. Mufîd Kameyuha, c. 30. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‛İlmiyye.
• es-Sehâvî, Şemsü’d-Dîn Muhammed b. ‛Abdu’r-Rahman. (1966). ez-Zeyl alâ Ref’i’lİsr, Tah. Cevde Hilâl, Muhammed Mahmûd Seb‛, Kâhire: Dârü’l-Mısriyye.
• —. (1992). Ed-Dav’ü’l-Lâmi‛ li Ehli’l-Karni’t-Tâsi‛, c. 2, 8. Beyrut: Dâru’l-Cîl. es-Suyûtî, el-Hâfız Celâlü’d-Dîn ‛Abdu’r-Rahman. (1967). Hüsnü’l-Muhâdara fî Târîhi Mısr ve’l-Kâhire, Tah. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm, c. 2. Kâhire, Dâru İhyâ’i’l-Kutubi’l-‛Arabiyye.
• ez-Zuheylî, Muhammed. (1995). Tarîhü’l-Kadâ’fi’l-İslâm, Dımaşk: Dârü’l-Fikr.