KARADENİZ BÖLGESİNDE 18. YÜZYIL ERKEK MEZAR TAŞLARI

Yıl 2018, Sayı: 87, 103 - 151, 14.09.2018

Halit Çal

Öz

Makalemizde yayınlara dayalı olarak, Karadeniz Bölgesinde erkekler için yapılan 18. yüzyıl mezar taşlarını değerlendirdik. 13 ilde belirlediğimiz Osmanlı döneminden 5849 baş ve ayak taşının 878 tanesi 18. yüzyıldandır. Bunun da 621’i erkeklere aittir. Yalnız tarihi kesin olanlar seçilmiştir. Mezar taşı araştırmalarında yöntem ve terim birliği yoktur. Karşılaştırmalar sağlıklı yapılamadığından Türkiye’nin farklı bölgelerinden sekiz şehirle ilgili araştırmaları seçip bunları veri kütüğümüze girdik ve gövde tiplerindeki karşılaştırmaları aynı yönteme göre yaptık. Bölgede 13 ildeki erkek mezar taşlarının 18. yüzyıl toplamına oranı %71’dir. Bu, diğer bölgelere göre en düşük oranlardandır. Gövde kesitleri dikdörtgen olanların %95, kare-kareye yakınların %3 oranı yanında yuvarlak ve çokgen olanlar oranlama gerekmeyecek kadar azdır. 18. yüzyılda Edirne’de daire, İstanbul’da kare kesitlilerin yüksek oranı dışında bu sonuç diğer bölgelerle uyumludur. Dikdörtgen kesitli ve başlıklı erkek mezar taşlarından D-I-1 kodunu verdiklerimizin bölgemizdeki toplama oranı %91’dir. Kocaeli Gebze ile İstanbul Ayrılık Çeşmesi Mezarlığındaki % 93 orana göre bölgemiz üçüncü sıradadır. Diğer karşılaştırma şehirlerimizde bu oran %23 - %88 arasındadır. Başlıklar kavuk, sarık ve tarikat başlıkları olmak üzere üç tiptir. Sarıklar %60 oran ile yüzyılın baskın tipidir. Kavuklar % 37 ile ikinci sıradadır. Yeniçerilikle ilgili sarık çokluğu, 18. yüzyılda Karadeniz bölgesinin Rus savaşları dolayısıyla askeri önemini gösteriyor.

Anahtar Kelimeler

18. yüzyıl, Karadeniz bölgesi, mezar taşı tipleri, mezar taşı başlıkları, yeniçeri

18TH CENTURY MALE GRAVESTONES IN THE BLACK SEA REGION

Öz

In the present study, it is tried to evaluate the 18th century tombstones made for men in the Black Sea Region based on publications. A total of 5849 head and footstones in 13 provinces in the region were identified. 621 of these belong to men. Only those with definite dates were included in the present study. The scope of this study covers on the evaluation of the body and head types. There is no common methodology and terminology in gravestone research. Therefore, comparisons cannot be done healthily. Therefore, we selected the research on eight cities among different regions of Turkey and entered them to our database, and we concluded the comparisons of the body types in this aspect. The ratio of the tombstones for men determined in the 13 provinces in the region to the total of the 18th century is 71%. This ratio is the lowest among the other regions. In our region, the body sections are 95% of rectangle, 3% of square close to square, and round and polygonal are scarce. Apart from the high rate of square sections in Istanbul in 18th century and round sections in Edirne, this result is compatible with other regions. Comparing the tombstones with rectangular cross-section both in body and in head, which we have coded as D-I-1a, with a total rate in the region is 91%. In comparison with the rate of 93% of Kocaeli Gebze and Istanbul Ayrılık Fountain Cemetery, our region is third place. In other comparison cities, this rate ranges from 23% to 88%. There are three types of headings consisting of quilted turban, turban and cult headings. Turbans are the dominant head type of century with 60% rate. Quilted turbans are in second place with 37%. Taking in consideration that turbans were related to janissary, the Black Sea region in the 18th century has gained military significance because of the Russian wars

Anahtar Kelimeler

18th century, Black Sea region, gravestone types, gravestone heads, janissary

Kaynakça

• Akdağ, Furgan (2015). “Bayburt’taki Türbeler ve Mezar Taşları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• Aktepe, Münir (1970). 1720 - 1724 Osmanlı İran Münasebetleri ve Silahşör Kemani Mustafa Ağa’nın Revan Fetih-Namesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Aydoğdu, Günnur (1987). “Amasya Mezar Taşları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• Bacque-Grammont vd.(1991) “Les Steles Funeraires de Sinop” Yeni Anadolu I: 105- 208.
• Bay, Abdullah (2007). “Trabzon Eyaletinde Mütegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850)”. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı
• Bayık, Naciye (1995). “Konya ve Çevresindeki Selçuklu ve Beylikler Dönemi Sandukaları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• Biçici, Kamil (2008). “Safranbolu Yörük Köyü Mezarlığında Bulunan Süslemeli Mezar Taşları”. Sosyal Bilimler Dergisi 20: 297-324.
• Canyurt, Filiz (2007). “Kastamonu Şehri İsmail Bey Külliyesi Saray Camisi Hepkebirler Camisi Muzafferiddin Gazi Türbesi Hazirelerinde Bulunan Mezar Taşları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• Çal, Halit (2000). “İstanbul Eyüp›teki Erkek Mezartaşlarında Başlıklar”. Tarihi Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliğler 28-30 Mayıs 1999 : 226-241. İstanbul: Eyüp Belediyesi.
• —. (2007a). “Kastamonu Müzesindeki Türk Mezar Taşları”. İpekyolu Konya Ticaret Odası Dergisi Konya Kitabı, X, Prof. Dr. Rüçhan Arık- Prof. Dr. Oluş Arık›a Armağan : 199-224. Konya: Konya Ticaret Odası, 2007.
• —. (2007b). “Göynük (Bolu) Şehri Mezar Taşları”.Vakıflar Dergisi 30: 307-395.
• —. (2009). “Giresun Müzesi Ve Tirebolu Kalesi’ndeki Mezar Taşı Başlıkları.” Uluslararası Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu 9-11 Ekim 2008 Bildiriler II : 256-269. Ankara: Giresun Belediyesi.
• —. (2015). Boyabat Mezar Taşları. Ankara: Boyabat Belediyesi.
• —. (2016). “Bursa Şehri Osmanlı Mezar Taşlarında Aile,Hastalık, İş, Kişi,Tarikat, Vakıf, Yapı, Yerleşim Adları.” Tüba-Ked Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi14: 105-144.
• —. (2017). “Malatya Kırklar Mezarlığındaki Mezar - Mezar Taşı Tipleri”. Milli Folklor 115: 63-78.
• Çal, Halit ve Özlem Ataoğuz Çal (2008). Kastamonu Atabeygazi Cami-Türbesi Haziresindeki Mezar-Mezar Taşları. Ankara: Kastamonu Belediyesi.
• Çal, Halit ve Gazanfer İltar (2011). Giresun İli Osmanlı Mezar Taşları. Ankara: Giresun Valiliği.
• Çelik, Bayram (2012). “Ordu İli Ünye İlçesi Hacı Osman Ağa Camii Haziresindeki Mezar Taşları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı.
• Çoban, Sezer (2010). “Niksar Danişmend Gazi Türbesi Haziresi Mezar Taşları”. Yayımlanmamış Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü.
• Demir, Çetin (2008). “Tokat Tarihi Erenler Mezarlığı ve Mezar Taşları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• Demirkan, Aişe (2006). “Kocaeli Gebze’deki Erkek ve Kadın Mezar Taşlarında Başlıklar”. Yayımlanmamış Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü.
• Diri, Tuğba (2008). “Alanya Müzesi Mezar Taşları”. Yayımlanmamış Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü.
• Eldem, Edhem (2009). “Yeniçeri Mezartaşları Kitabı Vesilesiyle Yeniçeri Taşları ve Tarih Üzerine”. Toplumsal Tarih 188: 2-13.
• Eren, Sevinç (2011). “Trabzon İli Gülbahar Hatun ve Tavanlı Camii Hazireleri ile Küçük İmaret Mezarlığı’ndaki Mezar Taşları”. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• Gedikli, İsmail (2010). “Akçaabat Yöresindeki Osmanlı Dönemi Mezar Taşları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Samsun: Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı.
• Gül, Selma (2009). “Kadıköy Taşköprü Caddesi Mezarlığı”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gümüşdağ, Gökhan (2007). “Kastamonu Şehri Nasrullah Camisi Yılanlı Camisi, Yakup Ağa Camisi, Ahmet Dede Camisi Hazirelerindeki Mezar Taşları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• Gün, Recep ve Eyüp Nefes(2011). “Çarşamba Kurdahmetli Köyü Mezarlığındaki Tarihi Mezar Taşları” Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 11/2: 135-166.
• Gün, Recep vd.(2017) “Vezirköprü Yöresinde Bulunan 19 ve 20. Yüzyıl Osmanlı Mezar Taşları”. Ondokuzmayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42: 45-97.
• Gün, Recep vd.(2016).”Vezirköprü Yöresinde Bulunan 17-18. yüzyıl Osmanlı Mezar Taşları”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40: 37-75.
• Güvelioğlu, İshak Güven vd.(2011). l. Rize Hemşin İlçesi Tarihi Mezar Taşları. İstanbul: Kaknüs Yayıncılık.
• Hanoğlu, Canan (2015). “Batılılaşma Dönemi Rize Mezar Taşları” . Yayımlanmamış Doktora Tezi.Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• —. (2006). “Erzurum Merkez’de Cami Hazirelerinde Bulunan XVIII.- XIX. yy. Mezar Taşları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• Hanoğlu, Canan, ve Ahmet Ali Bayhan (2017). “Rize Şehir Merkezinde Bulunan Osmanlı Dönemi Bezemeli Kadın Mezar Taşları”.Turkish Studies 12/3: 235-308.
• Hiçyılmaz, Murat Ümit vd.(2012). Rize Ardeşen İlçesi Tarihi Mezar Kitabeleri. İstanbul: Ardeşen Belediyesi.
• İşli, Necdet (2006). Yeniçeri Mezartaşları. İstanbul: Turkuvaz Yayınları.
• İşli, Nedret (2010). Osmanlı Serpuşları. İstanbul: İstanbul Kalkınma Ajansı.
• Kalkan, Yağmur Candan (2015). “Edirne Muradiye Camisi Haziresi Mezar Taşları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• Kaya, Lütfiye Göktaş (2010). Safranbolu Merkez Mezarlığı Mezar Taşları. İstanbul: Safranbolu Araştırmaları Merkezi.
• Kara, Hacer ve Ş. Danışık (2005). Konya Mezarlıkları ve Mezar Taşları. Konya: Meram Belediyesi.
• Koyuncu, Recep (2009). Rize İyidere İlçesi Tarihi Mezar Kitabeleri. İstanbul: İyidere Kaymakamlığı.
• Koyuncu, Recep ve Canan Hanoğlu (2011). Rize Derepazarı İlçesi Tarihi Mezar Kitabeleri. İstanbul: Derepazarı Kaymakamlığı.
• Laqueur, Hans Peter (1997). Huve’l-Baki İstanbul’da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları,. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Nefes, Eyüp (2002). “Samsun Yöresinde Bulunan Mezar Taşları”. Yayımlanmamış Doktora Tezi.Samsun: Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı.
• Ölçay, Hülya (2004). “Trabzon Sülüklü Şehir Mezarlığı 19. Yüzyıl Kadın Mezar Taşları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Trabzon: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• Özkan, Serap (2007). “Geç Dönem Osmanlı Adana Mezar Taşları (18-20.yy)”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Biilimler Enstitüsü.
• Serdar, Murat (2009). “18. yüzyılın İlk Yarısında Kuzey Seferlerinde Trabzon Eyaleti’nde Güvenlik” Yüksek Lisans Tezi.Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı.
• Sevin, Nilüfer (2008). “Çorum Şehri Mezar Taşları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensititüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• Sürün, Mustafa (2006). “İstanbul Şeyh Vefa Camii Haziresi”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Sanatı Anabilim Dalı.
• Şeyban, Lütfi (2008). Osmanlı Dönemi Taraklı Mezar Taşları ve Kitabeleri. Adapazarı: Sakarya Belediyesi.
• Tepekaya, Muzaffer (2008). Osmanlı Dönemi Turgutlu Kitabeleri. Turgutlu: Turgutlu Belediyesi.
• Türker, Fatma (2011). “Sinop Seyyid Bilal Türbesi Haziresindeki Mezar Taşları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi .Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı
• Uluçam, Abdüsselam (2000). Eski Erciş Çelebibağ Mezarlığı ve Mezar Taşları. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Yasa, Azize Aktaş vd.(2011). “Bolu Müzesinde Bulunan Osmanlı Dönemi Mezar Taşları”. 21. Yüzyılda Köroğlu ve Bolu Araştırmaları Uluslarası Köroğlu, Bolu Tarih ve Kültürü Sempozyumu Bildirileri (17-18 Ekim 2009 Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi. : 68-107.
• Yeni, Özgür (2013). “Kastamonu - Çatalzeytin İlçesi Çağlar Köyü Merkez Camii Haziresi’nde Bulunan Yeniçeri Mezar Taşı”.XVII. Ortaçağ - Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (02 - 05 Ekim 2013) : İstanbul Medeniyet Üniversitesi.
• —. (2009). “Sinop Arkeoloji Müzesi’nde Sergilenen Türk-İslam Dönemi Mezar Taşları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Konya : Selçuk Üniverstesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• —. (2017). “İnebolu Gemiciler Köyü (Evrenye) Merkez Camii Haziresi›nde Bulunan Mezar Taşları.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Nisan: 248-262.
• Yer, Kader (2004). “Trabzon Sülüklü Şehir Mezarlığındaki 18. yüzyıl Mezar Taşları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• Yılmaz, Halil (2001). Osmanlı Dönemine Ait Kastamonu ve Taşköprü’deki Mezar Kitabeleri. Kastamonu.