Şeyh İbrahim Safevî Döneminde Erdebil Tekkesi

Yıl 2016, Sayı: 80, 9 - 30, 14.12.2016

Namıg Musali

Öz

Gerek Azerbaycan ve Anadolu Türkleri üzerindeki derin etkileri, gerekse de Yakın ve Orta Doğu’nun politik, sosyal ve kültürel hayatında üstlendiği mühim roller göz önünde bulundurulduğu zaman Erdebil Tekkesi’nin Türk-İslâm tarihinde özel bir yere sahip olduğu görülmektedir. XV. yüzyılın ikinci çeyreğinde bu tekkenin başında bulunan Şeyh İbrahim’in mürşidlik yaptığı yıllar, tarikat içindeki radikal değişim ve ayrışma sürecine öncülük yapmış olan çok kritik bir döneme denk gelmiştir. Sözünü ettiğimiz tarikat lideri dönemin olayları içinde aktif yer almış, tekkenin ideolojik propagandasını artırmış ve siyasî yöneticilerle münasebetlerde denge politikaları izlemiştir. Fakat tüm bunlara rağmen onun hayatı ve faaliyeti yeterince araştırılmamıştır. Bu makale çerçevesinde Şeyh İbrahim’in doğumundan vefatına kadar yaşamı ve uygulamalarıyla ilgili kapsamlı bilgi sunmayı ve bu dönemde Erdebil Tekkesi’nin durumunu ele almayı amaçladık.

Anahtar Kelimeler

Erdebil, tekke, Şeyh İbrahim, Safevîler

ARDABIL DARVISH LODGE UNDER SHEIKH IBRAHIM SAFAVI

Öz

It seems that Ardabil Lodge had deep influences on Azerbaijani and Anatolian Turks when taking into consideration of its significant part in the political, social and cultural life of Near and Middle East. Therefore, it occupies a special place in Turkish-Islamic history. The years of spiritual headship of Sheikh Ibrahim, the leader of this lodge in the second quarter of XV century, coincided with a very critical period on the eve of radical change and decomposition process in the sect. The spiritual leader took active part in the events of that epoch, he increased the propaganda of order and conducted a balanced policy in the relations with political rulers. But despite all these, his biography and activities have not been studied adequately yet. In this paper, we aimed to provide comprehensive information about Sheikh Ibrahim’s life and actions from his birth to his death and to research the situation of Ardabil Lodge in this period. Besides the primary sources wich consist from various documents, cronicles and poems, we also used investigations of modern scholars on the subject. Furthermore we translated to Turkish the text of Sheikh İbrahim’s testament and a decree of Timurid ruler Mirza Shahrukh about Ardabil

Anahtar Kelimeler

Ardabil, lodge, Sheikh Ibrahim, Safavids

Kaynakça

• Aka, İsmail. (1994). Mirza Şahruh ve Zamanı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Aksüt, Hamza. (2014). “Dede Garkın’ın Kimliği ve Dedegarkın Ocağı”, Ortaçağ Anadolu- su’nda Bir Tükmen Şeyhi Dede Garkın. Ed. Ahmet Taşğın, Mehmet Salih Erpolat, Sadul- lah Gülten. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, s.55-82.
• Anonim. (1380). “Târîhçe-yi Safeviyân ez Nüsha-yı Kitâbhâne-yi Asgar Mehdevî”, Defter-i Târîh: Mecmua-yı Esnâd u Menâbe-yi Târîhî (be kûşiş-i Îrec Afşâr). II c. Tahrân: Bünyâd-ı Mevkûfât-ı Dr. Mahmûd Afşâr, s.1-147.
• Arayancan, Ayşe Atıcı. (2014). “Karakoyunlu Döneminde Faaliyet Gösteren Şiî Hareketler”, Ortaçağ Anadolusu’nda Bir Tükmen Şeyhi Dede Garkın. Ed. Ahmet Taşğın, Mehmet Salih Erpolat, Sadullah Gülten. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, s.239-259.
• Aydoğmuşoğlu, Cihat. (2011). “Şah Abbas ve Zamanı”. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Aytaş, Gıyasettin (ed). (2011). Belgeler Işığında Şah İbrahim Veli Ocağı. Ankara: Gazi Üniver- sitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Merkezi Yayınları.
• Azamat, Nihat. (1995). “Erdebîlî, Alaeddin”. TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 11, İstanbul: Türki- ye Diyanet Vakfı Yayınları, s.279.
• Bicen. (1986). Cihângüşâ-yi Hâkân-ı Sâhib-Kırân (Târîh-i Şâh İsmâ’îl). Mukaddime ve pey- vesthâ: Allahditta Muztarr. İslamabad: Merkez-i Tahkîkât-ı Fârsî-yi Îrân ve Pâkistân
• Boz, Erdoğan. (2011). Yusuf Hakîkî Baba Dîvânı’ndan Seçmeler. Aksaray Belediyesi Yayınları.
• Browne, Edward Granville. (1921): “Note on an Apparently Unique Manuscript History of the Safawi Dynasty of Persia”. The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No. 3, p.395-418.
• Cunâbedî, Mirzâ Bey. (1378). Ravzatü’s-Safeviyye. Be kûşiş-i Gulâm Rıza Tabâtabâyî Mecd. Tahrân: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahrân.
• Doğan, Esra. (2014). “Safevîler Döneminde Osmanlı Ülkesine Seyahat (Safevîlerin Hac Yol- culukları)”. Safevîler ve Şah İsmail. Ed. Ahmet Taşğın, Ali Yaman, Namiq Musalı. İstanbul: Önsöz Yayıncılık.
• Efendiyev, Oktay. (1961). Obrazovaniye Azerbaydjanskogo Gosudarstva Sefevidov v Naçale XVI Veka. Baku: İzdatelstvo Akademii Nauk.
• — . (2000). “Safevîler ve Kızılbaşlar XV. Asırda”. Orta Asırlar Şarkı (Akademik Z. M. Bünya- dov’un Hatırasına Hasr Olunmuş Makaleler Toplusu). Bakü: Azerbaycan İlimler Akade- misi Şarkşinaslık Enstitüsü, s.115-131.
• Ekinci, Mustafa. (2010). “Safeviyye Tarikatı ve Türkmenler Üzerindeki Rolü”. Anadolu’da Aleviliğin Dünü ve Bugünü. Ed. Halil İbrahim Bulut. Sakarya Üniversitesi Yayınları, s.143- 174.
• Emîr Mahmûd. (Or. 2939). Târîh-i Şâh İsmâ’il ve Şâh Tahmâsp. Britanya Müzesi’ne ait yaz- ma nüsha (istinsah tarihi: 1042 / 1632).
• Emleşî, Nasrullah Pûrmuhammedî ve Bâbek Zeylâbpûr. (1387): “Şeyh İbrahim Safevî: Mür- şid-i Gomnâm”, Faslnâme-yi İlmî-yo Pejûheşî-yi Târîh, Sâl-ı III, Şomâre-yi 11, s.35-56.
• Erdebîlî, Şeyh Safiyeddîn İshâk ibn-i Cebrâil. (2008). Makâlât (Şeyh Safi Buyruğu). Hazırla- yanlar: Sönmez Kutlu, Nizamettin Parlak. İstanbul: Horasan Yayınları.
• Furat, Ahmet Subhi. (2011). “İbrahim Tennurî’nin İslâm Tasavvuf Tarihindeki Yeri”, İbrahim Tennurî Sempozyumu Bildiri Kitabı. Ed. Ali Çavuşoğlu. Kayseri: Melikgazi Belediyesi Ya- yınları, s.25-36.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. (1969). 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarîkatlar. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Gronke, Monika. (1993). Derwische im Vorhof der Macht: Sozial und Wirtschaftsgeschichte Nordwestirans im 13. und 14. Jahrhundert. Stuttgart: Steiner.
• Gülmuğânîzâde-Asl, Melike ve Hasan Yûsufî. (1384). Bâstânşinâsî ve Târîh-i Hüner-i Buk’a- yi Şeyh Safiyeddîn Erdebîlî. Erdebil: İntişârât-ı Nîk-Âmûz.
• Gündüz, Tufan. (2010). Son Kızılbaş Şah İsmail. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Hândemîr, Gıyâseddîn b. Humâmeddîn el-Hüseynî. (1380). Târîh-i Habîbü’s-Siyer (bâ mu- kaddime-yi Celâleddîn Hümâyî). IV. c. Tahrân: İntişârât-ı Hayyâm.
• Haydarî, Asgar ve Nâsır Bâkırî Bîdhendî. (1390): “Nigâhî be Mevzû-yi Siyâdet-i Şeyh Safi- yeddîn-i Erdebîlî”, Târîh der Âyine-yi Pejûheş, Şomâre-yi 30, s.59-82.
• Herevî, Emîr Sadreddîn İbrâhîm Emînî. (1383). Fütûhât-ı Şâhî (tashîh-o ta’lîk-o tevzîh-o izâfât: Muhammed Rızâ Nesîrî). Tahrân: Encümen-i Âsâr ve Mefâhîr-i Ferhengî.
• Herrmann, Gottfried. (1971). “Urkunden Funde in Azarbaygan”, Archaeologische Mitteilun- gen Aus Iran (Herausgegeben Vom Deutschen Archaologischen Institut Abteilung Teheran). Neue Folge Band 4, s.249-262.
• Huncî, Fazlullah b. Ruzbehân. (1382). Târîh-i ‘Âlemârâ-yi Emînî (be tashîh-i Muhammed Ekber Aşık). Tahrân: Mîrâs-ı Mektûb.
• Javanshir, Babak. (2007). “İran’daki Türk Boyları ve Boy Mensubu Kişiler (Safevî dönemi – I Şah Tahmasp hâkimiyetinin sonuna kadar / 1576)”. Doktora Tezi. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• İbrahimov, Cafer. (1960). Safevîlerin Erdebil Hâkimiyeti Tarihine Dair. Bakü: Azerbaycan Pe- dagoji Enstitüsü Neşriyatı.
• çastyax (perevel s angliyskogo, pererabotal i dopolnil Yuriy Enoxoviç Bregel). Moskva:
• Glavnaya Redaksiya Vostoçnoy Literaturı.
• Şah, Serap. (2007). “Safvetü’s-Safâ’da Safiyyüddîn-i Erdebîlî’nin Hayatı, Tasavvufî Görüşleri ve Menkıbeleri”. Doktora Tezi. I-II. c. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Şamlu, Velikulu Bey. Kısâsü’l-Hâkânî. (No. 2155). İran İslâmî Şûrâ Meclisi Kütüphanesi’ne ait yazma nüsha.
• Şeybânî, Nizâmeddîn Mücîr. (1346). Teşkîl-i Şâhenşâhî-yi Safeviyye. Tahrân: İntişârât-ı Dâ- nişgâh-ı Tahrân.
• Şeyhü’l-Hukemâyî, Emâdeddîn. (1387). Fihrist-i Esnâd-ı Büka-yı Şeyh Safiyyeddîn-i Erdebîlî. Tahrân: Kitâbhâne-yi Mûze-yo Merkez-i Esnâd-ı Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî.
• Taşğın, Ahmet. (2014a). “Bir Beden İki Baş: Osmanlı – Safevî Sahasında Marifetten Tarika- ta Dönüş”, I. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi (Türk Tasavvuf Kültürü ve Gelenekleri) Bildiri Kitabı. Hazırlayan: Fatih İyiyol. İstanbul: Süleyman Şah Üniversitesi Yayınları, s.1324-1341.
• — . (2014b). “Şah İsmail ve Erkânı: Alevî Toplulukların Ortak Bir Program Etrafında Toparlanma Süreci”, Safevîler ve Şah İsmail (ed. Ahmet Taşğın, Ali Yaman, Namiq Musa- lı). İstanbul: Önsöz Yayıncılık, s.11-44.
• Tebrîzî, Hâfız Hüseyin Kerbelâyî. (1383). Ravzatü’l-Cinân ve Cennetü’l-Cenân (bâ mukad- dime-yo tekmîle-yo tashîh-o ta’lîk-i Ca’fer Sultan el-Kurrâyî). 1. cilt, Tebriz: İntişârât-ı Sütûde.
• Tihranî, Ebu-Bekr. (2014). Kitab-ı Diyarbekriyye. Çev.: Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Türkman, İskender Bey Münşi. (2009). Târîh-i ‘Âlemârâ-yi ‘Abbâsî. I. c. Farsçadan tercüme- nin, önsözün, şerhlerin ve göstericilerin müellifleri: Oktay Efendiyev ve Namiq Musalı. Bakü: Tahsil Neşriyatı.
• Yalçın, Alemdar ve Yıldız, Hacı. (2004). “Şah İbrahim Ocağı Üzerine Yeni Bilgiler”. Türk Kül- türü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Sayı: 30, s.11-62.
• Yıldız, Harun. (2012). “Şah İbrahim Velî Ocağı’nın Amasya Yöresindeki İzdüşümleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Sayı: 63, s.127-138.
• Yusuf Hakîkî Baba. (2009). Mahabbet-nâme. Hazırlayan: Ali Çavuşoğlu. Ankara: Aksaray Belediyesi Yayınları.
• Yusufî, Hasan vd. (1394). “Tahlîlî ber Siyâdet-i Safeviyân der Devre-yi Pîş-i Safevî ber Esâs-ı Senedî Nev-yâfte-yi Bâstânşinâsî der Mecmua-yı Hânegâhî ve Ârâmgâhî-yi Şeyh Safiyed- dîn-i Erdebîlî”. Pejûheşhâ-yı Bâstânşinâsî-yi Îrân, Şomâre-yi 8, Devre-yi 5, s.191-207.
• Yüksel, Musa Şamil. (2007). “Timurlularda Din-Devlet İlişkisi”. Doktora Tezi. Ege Üniversi- tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Zâhidî, Şeyh Hüseyin peser-i Şeyh Abdâl Pîrzâde. (1924). Silsiletü’n-Neseb-i Safeviyye. Ber- lin: İntişârât-ı Îrânşehr.