TÜRKMEN KÜLTÜRÜNDE DEVE VE DEVELERİN PİRİ VEYİS BABA

Yıl 2016, Sayı: 80, 219 - 230, 14.12.2016

Ahmet Gökçimen

Öz

Türkmenistan’da ve dünyanın çeşitli bölgelerine yayılmış Türkmenlerin hayatında iki hayvanın çok kıymetli bir yeri vardır. Bunlardan biri at, diğeri devedir. Çoğunlukla göçebe bir halde yaşayan Türkmenler, günlük yaşamlarında fayda sağladığı, dayanıklı olduğu, birçok fonksiyonu icra ettiği için deveyi kullanırlar. Yaşamlarına önemli bir destek ve besin kaynağı olan deve, bir kısım Türk dünyası boylarının ortak kültürüne de konu olur. Türkmenlere ve komşu Türk boylarına ait atasözü, masal, efsane ve destan gibi birçok halk kültürü ürününün konusunu deve teşkil eder. Türkmen kültüründe bereket sembolü olan deveyle ilgili birçok inanış da mevcuttur. Mitolojik bir hayvan da sayılabilen devenin Türkmen inanışındaki piri Veyis Baba’dır. Aslında Veyis Baba, tarihi bir şahsiyet olup, Yemenli Müslüman deve çobanı, Veysel KaranÎ’dir. İslamiyeti seçmiş Türk boylarında Hz. Muhammet Peygambere sav duyduğu sevgi ile şöhret bulmuş Veysel KaranÎ çok ilgi görmüş, deve çobanı olduğu için develerin iyesi koruyucusu sayılmıştır. Birçok Türk boyunda iye işlevi ile görülen Veysel KaranÎ adı, Türkmenlerde Veyis Baba, Kırgızlarda Oysul Ata ve Kazaklarda Oysıl Qara şeklinde kullanılır. Türk dünyasında develerin koruyucusu olarak Veyis Baba’nın adı ve temel işlevi hemen hemen aynıdır. Ancak bazı Türk boylarında Türkmen ve Kazaklarda olduğu üzere, kendilerine özgü coğrafi farklılıklardan ötürü, deveyle alakalı şekillenen kültürde ayrışmalar görülür. Bu incelemede, Türkmenlerde ve komşu Türk boylarında deve adı karşılığında kullanılan kelimelerin ne olduğu ve develerin iyesinin adları belirtildikten sonra Türkmen atasözleri ve efsaneleri başta olmak üzere kültürdeki yeri değerlendirilmiştir

Anahtar Kelimeler

Türkmen, Türkmen kültürü, deve, Veyis Baba

CAMEL IN TURKMEN CULTURE AND VEYIS BABA, THE SAGE OF CAMELS

Öz

Two animals are very important in Turkmenstan and in life of Turkmens who were distributed to various places of the world. One of them is horse and the other is camel. Turkmens who mainly have a nomadic life use camels as it is useful for this culture, as it is resistant and multifunctional. Camel which is an important support and source of nutrition in their lives, has become a subject to tales, epics, myths and proverbs just like it is in the common culture of Turkish tribes. There are also many beliefs about camel which is a sign of productiveness in Turkmen culture. The sage of camel which be counted also a mythological animal, is Veyis Baba in Turkmen culture. Actually Veyis Baba is a historical person who is also known as Veysel Karani, the Muslum camel shepherd from Yemen. Veysel Karani who was famous with his love to Prophet Mohammad among Turkish tribes who chose Islam, received great interest and was considered to be proprietor of the camels as he was a camel shepherd. Veysel Karani name which was considered with his proprietor function among many Turkish tribes, is used as Veyis Baba by Turkmens, Oysul Ata by Kirgiz and Oysıl Qara by Kazakhs. The name and function of Veyis Baba, who is the protector of camels, is same in Turkish world. However there are some partial differences within their own cultural circle due to geographical differences. In this study, the names of camel which was used in Turkmens and other Turkish tribes and the proprietor names of camels were mentioned first and then the place of camel in culture was evaluated especially through the Turkmen proverbs and myths

Anahtar Kelimeler

Turkmen, Türkmen culture, camel, Veyis Baba

Kaynakça

• Aşyrow, Annagurban. (2013a). Magtymguly Eserler Ýygyndysy I. Aşgabat: Ilım Neşirýaty.
• —. (2013b). Magtymguly Eserler Ýygyndysy II. Aşgabat: Ilım Neşirýaty.
• Aşırov, N. vd. (1963). Mollanepes (Lirikası ve Zöhre Tahır Dessanı). Aşgabat: TSSR Ilımlar Akademiyasınıň Neşiryatı.
• Atanıyazov, Soltanşa. (1992). Türkmen Adam Atlarınıň Düşündirişli Sözlügi. Aşgabat: Türk- menistan RNÇB Neşiryatı.
• Baymıradov, Amanmırat ve Ata Hocagulıyev. (1992). Türkmen Halk Dörediciligi Hrestomati- ya 1. Aşgabat: Magarıf Neşiryatı.
• Berkeliyev, K. (1983). Türkmen Nakılları ve Atalar Sözi. Aşgabat: Ilım Neşiryatı.
• Çoruhlu, Yaşar. (2011). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 4. Baskı.
• Dıykanbayeva, Mayramgül. (2016). Kırgız Atalar Kültü. Konya: Kömen Yayınları.
• Dinç, Ahmet ve Ramazan Çakır. (2008). Türkmen Kültürü ve Türkmenlerin Sosyo-İktisadî Düşünces. İstanbul: Ayrıkotu Yayınları.
• Garrıyev, Baymuhammet Atalıyeviç. vd. (1990). Göroglı. Aşgabat: Türkmenistan Neşiryatı.
• Geldiýew, Gurbandurdy. (2003). Türkmen Şahyrana Halk Döredijiligi. Aşgabat: Türkmen Döwlet Neşirýaty.
• Gurbannepesow, Kerim. (2009). Oylanma Baýry. Aşgabat: Türkmen Döwlet Neşirýaty.
• Halmıradov, Ahmet. (1993). Düyeniň Şası Timsallar. Aşgabat: Magarıf Neşiryatı.
• Hamzayev, M. YA., vd. (1962). Türkmen Diliniň Sözlügi. Aşgabat: Türkmenistan Neşiryatı.
• Hayıdov, Allaberdi. (1979). Million Edim. Aşgabat: Türkmenistan Neşiryatı.
• Koç, Kenan vd. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Köseyev, Meti. (1972). Edebiyat Barada Söhbet. Aşgabat: Türkmenistan Neşiryatı.
• Kulyýewa, Ogulbayram. (2004). Düýe Maly Dünyä Maly. Aşgabat: TDKP Neşirýaty.
• Medjidova, Elmira. vd. (1990). Turkmen Folk Art, Aşgabat: Türkmenistan Neşiryatı.
• Mıradova, Sona, (1967). Halıçılık ve El İşleriniň Sözlügi. Aşgabat: Ilım Neşiryatı.
• Necip, Emir Necipoviç. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Çev. İklil Kurban. Ankara: TDK Yayınları.
• Odekov, Rahman Vekiloviç. (2011). Türkmen Gelenek ve Görenekleri, Çev. Murat İlli. Anka- ra: Allâme Tanıtım Matbaacılık.
• Öreyev, Arazbay. (1993). Irımlar. Aşgabat: Ruh Neşiryatı.
• Özlü, Zeynel. (2012). “Besni Kazasında Alevi Bektaşi Ocakları İle İlgili Bulgular”. Türk Kül- türü ve Haci Bektaş Veli Araştırma Dergisi 63, 247-264.
• Qazakstan: Ulttıq Ensiklopediya 7, (2005). “Oysılqara”. Almatı: Qazaq Ensiklopediyasınıň Baş Redaktsiyası.
• Sağlık, G. Selcan. (2002). “Türkmen Halk Kültüründe ve Edebiyatında Deve”. Kök Araştır- malar. Güz, IV/2, 75-89.
• Sarıyev, Aşırmuhammet. (1993). “İner Yüki”. Diyar, Haziran, Sayı: 6(14), 24.
• Tatlılıoğlu, Durmuş. (2002). Türkmenistan’da Dini ve Tarihi Ziyaret Yerleri. Sivas: Dilek Of- set Matbaası.
• —. (2000). “Türkmen Irımları (Halk İnanışları)”. Cumhuriyet Ünv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 4.
• Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 43, (2013). “Veysel Karanî”. İstanbul: Türkiye Di- yanet Vakfı Yayınları.
• Türkmen Sovet Entsiklopediyası 1 (1974). “Akmayanın Yolı”. Aşgabat: TSSR Ilımlar Akade- miyası Neşiryatı.
• Türkmen Sovet Entsiklopediyası 2 (1979). “Veyis Baba”. Aşgabat: TSSR Ilımlar Akademiyası Neşiryatı.
• Yazgulyýew, Döwletmyrat, (2001). “Akmaýa”. Gurbansoltan Eje, Sayı:11, s. 34-35.
• Yudahin, K. K. (1994). Kırgız Sözlüğü. Cilt II, Çev. Abdullah Taymas. Ankara: TDK Yayın- ları, 3. Baskı.