BEKTAŞİ KİME DERLER?: “BEKTAŞİ” KAVRAMININ KAPSAMI VE SINIRLARI ÜZERİNE TARİHSEL BİR ANALİZ DENEMESİ

Yıl 2010, Sayı: 55, 23 - 58, 28.01.2013

Rıza Yıldırım

Öz

Alevilik ve Bektaşilik çalışmalarında terminoloji sorunu aşılabilmiş değildir. Her şeyden önce “Alevi” ve “Bektaşi” terimlerinin anlamları hâlâ berrak olmaktan uzaktır. Çoğu zaman bu kelimeler homojenlikten uzak, içinde birbirinden oldukça farklı sosyal-dinî grupları barındıran ve sınırları belli olmayan çok geniş bir insan kümesi için kullanılmaktadır. Ne var ki her iki kavramın da kapsamının bu kadar genişlemesi içeriğini anlamsız hale getirmektedir. Bu makale, sözü edilen terminoloji sorununun çözümü yolunda mütevazi bir adım atma denemesidir. Bu bağlamda, “Bektaşi” kavramını eleştirel bir bakışla ele almakta, “Bektaşi” denildiğinde anlaşılan anlam öbeğinin içeriğini ve sınırlarını kavramın kendi içindeki homojen alt öbekleri analiz etmek suretiyle tespite çalışmaktadır. Makale, modern kullanımda “Bektaşi” kelimesinin iç içe geçmiş ama farklılıkları bulunan üç sosyal-dinî grubu kapsayan bir anlam genişliğine sahip olduğunu savunmakta ve Bektaşiliğin tarihsel oluşum ve gelişim sürecini mercek altına alarak bu üç grubu ve birbirleriyle ilişkilerini anlamaya çalışmaktadır. Böylece “Bektaşi” kelimesinin taşıdığı anlamın içeriği ve sınırlarını netleştirmeye çalışmaktadır

Anahtar Kelimeler

Bektaşi, Babagân, Alevi, Kızılbaş

WHO IS CALLED “BEKTASHI”?: A HISTORICAL ANALYSIS ON THE CONTENT AND BOUNDARIES OF THE TERM

Öz

The problem of terminology in the Alevi-Bektashi studies is still unsolved. Before all, the terms “Alevi” and “Bektashi” are not clearly defined. It has been long, scholars do not abstain from using these terms with a rather broad meaning with vague boundaries. In such usages, the terms include several unharmonious socio-religious groups which are dissimilar in many aspects, and attain such a vast content that they become meaningless indeed. This article aims to make a humble start to contribute to the solution of this terminology problem in Alevi-Bektashi studies. For this, it brings a critical approach to the term “Bektashi”. Focusing on the content and boundaries of the term, it is aimed to identify homogenous sub-groups within the community which is labeled as “Bektashi”. The article argues that in its modern 1 Yrd. Doç. Dr., TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi, Tarih Bölümü, Öğretim Üyesi. usage, the term “Bektashi” includes three interrelated but different socio-religious subgroups. Although these three sub-groups show considerable affinity in terms of both religion and culture, they can by no means be regarded as identical. This work endeavors to identify similarities and differences of these three sub-groups within the greater Bektashi community through examining the history of the Order. In doing so, it aims to clarify the content and limits of the meaning of “Bektashi”

Anahtar Kelimeler

Bektashi, Babagân, Alevi, Qizilbash

Kaynakça

• ABU-MANNEH, Butrus (2001): Studies on Islam and the Ottoman Empire in the 19th Century (1826-1876), Istanbul: ISIS Press.
• Ahmet Refik (1932): On Altıncı Asırda Rafizilik ve Bektaşilik, İstanbul.
• AKDAĞ, Mustafa (1963): Celali İsyanları (1550-1603), Ankara: Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• AKKUŞ, Mehmet (1999): “19. Asırda Bir Bektaşi İcazetnamesi”, Tasavvuf, yıl 1, sayı 1:
• AKKUŞ, Mehmet (1999): “Dede Garkınzadeler”, Tasavvuf, yıl 1, sayı 2, Aralık.
• ALGAR, Hamid (1996) : “The Hurufi influence on Bektashism”, Bektachiyya: Etudes sur l’ordre mystique des Bektachis et les groupes relevant de Hadji Bektach, eds. Alexandre Popovic - Giles Veinstein, İstanbul : ISIS Press: 39-53.
• AŞIKPAŞAZÂDE, Derviş Ahmed (1949): Tevârih-i Âl-i Osman. haz. Nihal Atsız. İstanbul: Türkiye Yayınevi.
• AYTAŞ, Gıyasettin, Furkan ASYA (2009): “Bir Bektaşi İcazetnamesi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 49: 11-21.
• Baha Said Bey (2006): Türkiye’de Alevi-Bektaşi, Ahi ve Nusayri Zümreleri, İstanbul: Kitabevi.
• FAROQHI, Suraiya (1975): “XVI.-XVIII. Yüzyıllarda Orta Anadolu’da Şeyh Aileleri”, Türkiye İktisat Tarihi Semineri. Metinler/Tartışmalar. Haziran 1973, haz. Osman Okyar, Ankara: Hacettepe Universitesi Yayınları: 197-229.
• FAROQHI, Suraiya (1976a): “The Tekke of Haci Bektas: Social Position and Economic Activities”, International Journal of Middle East Studies 7/2: 183-208.
• FAROQHI, Suraiya (1976b): “Agricultural activities in a Bektashi center: The Tekke of Kızıl Deli, 1750-1830”, SF 35: 69-96.
• FAROQHI, Suraiya (1981): “Seyyid Gazi revisited. The foundations as seen through sixteenth- and seventeenth-century documents”, Turcica, XIII: 90-122.
• FAROQHI, Suraiya (1995a): “Conflict, Accommodation and Long-Term Survival: The Bektashi Order and the Ottoman State (Sixteenth-Seventeenth Centuries)”, Bektachiyya: etudes sur l”ordre mystique des Bektachis et les groupes relevant de Hadji Bektach, ed. Alexandre Popovic and Gilles Veinstein, Istanbul: ISIS Press: 171-184.
• FAROQHI, Suraiya (1995b): “The Bektashis: A Report on Current Research”, Bektachiyya: etudes sur l”ordre mystique des Bektachis et les groupes relevant de Hadji Bektach, ed. Alexandre Popovic and Gilles Veinstein, Istanbul: ISIS Press: 9-28.
• FAROQHI, Suraiya (2003): Anadolu’da Bektaşilik, çev. Nasuh Barın, İstanbul: Simurg Yayınları.
• GANDJEİ, Tourkhan, ed. (1959): Il Canzoniere di Şah İsmail Hatâ’î, Napoli.
• Gö’çek Abdal (2002): Otman Baba Vilayetnamesi. Vilayetname-i Şâhî, haz. Şevki Koca, İstanbul: Bektaşi Kültür Derneği.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki (1953): Mevlana’dan Sonra Mevlevilik, İstanbul.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki (1989): Hurûfilik Metinleri Kataloğu, Ankara: TTK: 1-33.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki (1997): “Kızıl-baş”, İA, cilt 6: 789-795.
• GÜMÜŞOĞLU, Dursun, Rıza YILDIRIM (2006): Bektaşi Erkânnâmesi, İstanbul: Horasan Yayınları.
• HASLUCK, F. W. (1929): Chiristianity and Islam under the Sultans, 2 cilt, Oxford.
• HUART, Clément, ed. (1909) : Textes Persan relatifs a la secte des Houroufis, Leyden-London. IMBER, Colin H. (1979): “The Persecution of Ottoman Shi’ites according to the Mühimme Defterleri, 1565-1585”, Der Islam 56: 245-73
• İNALCIK, Halil (1993): “State and Ideology under Sultan Süleyman I”, in The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire: Essays on Economy and Society, Bloomington: Indiana University Turkish Studies: 70-94.
• İSMAİLZADE, Mirza Rasul, ed. (1380/2001): Hatāyī Şah Ismā’īl Safavī Külliyatı. Divan, Nasihatnāme, Dehnāme, Koşmalar, Farsça Şiirler, Tehran.
• KARAKAYA-STUMP, Ayfer (2004): “The Emergence of the Kızılbaş in Western Thought: Missionary Accounts and Their Aftermath”, Archeology, Anthropology and Heritage in the Balkans and Anatolia: The Life and Times of F. W. Hasluck, 1878 – 1920, ed. David Shankland, Istanbul: ISIS Press: 329-353.
• KARAMUSTAFA, Ahmet T. (1993): “Kalenders, Abdâls, Hayderîs: The Formation of the Bektâşîyye in the Sixteenth Century”, in Süleymân the Second and His Time, edited by Halil İnalcık and Cemal Kafadar, İstanbul: 121-29.
• KARAMUSTAFA, Ahmet T. (1994): God’s Unruly Friends, Salt Lake City: University of Utah Press.
• KEHL-BODROGI, Krisztina (1988): Die Kızılbaş/Aleviten, Untersuchngen über eine esoterische Glaubensgemeinschaft in Anatolien, Berlin: Klaus Schwarz Verlag.
• KIESER, Hans-Lukas (2010): Iskalanmış Barış: Doğu Vilayetleri’nde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938, 3. Baskı, çev. Atilla Dirim, İstanbul: İletişim Yayınları.
• KÖPRLÜLÜ, Fuat (1939): “Mısır’da Bektaşilik”, TM VI, İstanbul: 13-31.
• KÖPRÜLÜ, Fuat (1925): “Les origines du Bektachisme. Essai sur le développement historique de l’hétérodoxie musulmane en Asie Mineure”, Actes du Congres international d’histoire des religions, Paris.
• KÖPRÜLÜ, Fuat (1929): Influence du chamanisme turco-mongol sur les ordres mystiques musulmans, İstanbul.
• KÖPRÜLÜ, Fuat (1997): “Bektaş”, İA, cilt II: 461-464.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad (1935): Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi, sayı 1: Aba-Abdal Musa (devamı yok), İstanbul.
• KUNT, Metin (1995): “State and Sultan up to the Age of Suleyman: Frontier Principality to World Empire”, in Suleyman the Magnificent and his Age: The Ottoman Empire in the Early Modern World, edited by Metin Kunt and Christien Woodhead, London: Longman: 3-29.
• KÜÇÜK, Hülya (2002): The Role of the Bektāshīs in Turkey’s National Struggle, Leiden, Boston, Köln: Brill.
• MÉLİKOFF, Irène (1975): “Le probleme Kızılbaş”, Turcica VI: 49-67.
• MÉLİKOFF, Irène (1983): “L’ordre des Bektaşi après 1826”, Turcica XV: 155-178.
• MÉLİKOFF, Irène (1992) : “Les Fondements de l’Alevisme”, in her Sur les traces du soufisme turc. Recherches sur l’Islam populaire en Anatolie, Istanbul: ISIS Press: 11-28.
• MÉLİKOFF, Irène (1998): “Bektashi/Kızılbaş Historical Bipartition and Its Consequences”, Alevi Identitiy. Cultural, Religious and Social Perspectives, eds. T. Olsson, E. Özdalga, C. Raudvere, İstanbul: 1-7.
• MÉLİKOFF, Irène (1999a): “Alevi-Bektaşiliğin Tarihi Kökenleri. Bektaşi-Kızılbaş (Alevi) Bölünmesi ve Neticeleri”, Türkiye’de Aleviler, Bektaşiler, Nusayriler, İstanbul: Ensar Neşriyat, 17-23.
• MÉLİKOFF, Irène (1999b): Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe, 2. Baskı, İstanbul: Cumhuriyet Kitap Kulübü.
• MORTON, Alexander H. (1993): “The Chūb-i Tarīq and Qizilbash Ritual in Safavid Persia”, Études Safavides, ed. Jean Calmard, Paris, Teheran: 225-245.
• NOYAN, Bedri ( tarihsiz): Hilmî Divanı, Ankara: Baydan Matbaacılık.
• NOYAN, Bedri (1998): Bütün Yönleriyle Bektaşilik ve Alevilik, I. Cilt, Ankara: Ardıç Yayınları.
• NOYAN, Bedri (2006): Bütün Yönleriyle Bektaşilik ve Alevilik, VII. Cilt, Ankara: Ardıç Yayınları.
• Nuri Dersimi (1979): Dersim Tarihi, İstanbul: Eylem Yaynları.
• OCAK, Ahmet Y. (1989) : La Revolte de Baba Resul ou la formation de l’hétérodoxie Musulmane en Anatolie au XIIIe siècle, Ankara : TTK.
• OCAK, Ahmet Y. (1994b): «Kalenderî dervishes and Ottoman administration from the fourteenth to the sixteenth centuries», Manifestations of Sainthood in Islam, eds. G. M. Smith - C. W. Ernst, İstanbul: The Isis Press: 239- 255.
• OCAK, Ahmet Y. (1996b) : “Remarquas sur le role des derviches kalenderîs dans la formation de l’Ordre bektachi”,Bektachiyya:Etudes sur l’ordre mystique des Bektachis et les groupes relevant de Hadji Bektach, ed. Alexandre Popovic - Giles Veinstein, İstanbul: ISIS Press: 55-62.
• OCAK, Ahmet Y. (1999) : Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIVXVII. Yüzyıllar), Ankara: TTK.
• OCAK, Ahmet Yaşar (1994a): “Bektaşilik bir Tarikattir ama Alevilik bir Tarikat Değildir”, Türk Yurdu 14:
• OCAK, Ahmet Yaşar (1996a): “Hacı Bektaş Velî” Diyanet İslâm Ansiklopedisi, cilt 14: 455- 458.
• OCAK, Ahmet Yaşar (1997) : “Un aperçu général sur l’hétérodoxie Musulmane en Turquie: Réflexions sur les origines et les caractéristiques du Kizilbashisme (Alévisme) dans la perspective de l’histoire”, Syncretistic Religious Communities in the Near East, eds. Krisztina Kehl-Bodrogi, Barbara Kellner-Heinkele, Anke Otter-Beaujean, Leiden, New York, Köln: Brill: 195-204.
• ÖGÜL, Vatan (2005): Dimetoka’dan Erzincan’a Bir Alevi Aşiret: Balabanlılar, İstanbul: Pan Yayıncılık.
• RAMSAUR, E. (1942): “The Bektashi Dervishes and the Young Turks”, Moslem World XXXII: 7-14.
• Sadık Abdal (2009): Sâdık Abdâl Dîvânı, haz. Dursun Gümüşoğlu, İstanbul: Horasan Yayınları.
• SAVAŞ, Saim (2002) : XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik, Ankara: Vadi Yayınları.
• TAHİR EFENDİ, Muhammed (1242): Bektaşiliğin Kapatılmasına Dair Fetva, el yazması, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, no: 16105, İstanbul.
• ULUDAĞ, Süleyman (2001): Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı.
• ÜZÜM, İlyas (2005): Günümüz Bulgaristan Aleviliği, İstanbul: Horasan Yayınları.
• YALÇIN, Alemdar, Hacı YILMAZ (2003): “Bir Ocağın Tarihi: Seyyid Hacı Ali Türabi Ocağı’na Ait Yeni Bilgiler”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 26:
• YILDIRIM, Rıza (2009): “Hacı Bektaş Velî ve İlk Osmanlılar: Aşıkpaşazâde’ye Eleştirel Bir Bakış”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 51: 107-146.
• YILDIRIM, Rıza (2010): “Muhabbetten Tarikata: Bektaşi Tarikatı’nın Oluşum Sürecinde Kızıldeli’nin Rolü”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 53: 153-190.
• YILMAZ, Hacı (2001): “Çorum’dan Bir İcazetname”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 17:
• YILMAZ, Hacı (2003): “İcazetname”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 26:
• YÖRÜKAN, Yusuf Ziya (2002): Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar, eklerle yayıma hazırlayan Turhan Yörükan, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.