ALEVİLİKTE OCAK KAVRAMI: ANLAM VE TARİHSEL ARKA PLAN

Yıl 2011, Sayı: 60, 43 - 64, 03.12.2011

Ali Yaman

Öz

Bilindiği üzere ocak kavramı tarihsel ve sosyolojik olarak Türk halk inançlarında büyük yer tutmaktadır. Ocak, aile kurumu ile eşdeğer tutulmakta bu anlamda da çok yaygın bir kullanım alanı bulunmaktadır. Bu anlamda sözlükler, ocak kavramına ilişkin çok fazla veri sunmaktadır. Dede ailelerine dayanan Ocak örgütlenmesi Alevilik’in temel kurumlarındandır. Onların toplumsal rolleri sadece dinsel alanla sınırlı olmayıp başka alanları da içine almaktaydı. Ocak üyeleri yani Dedeler, sosyal hiyerarşinin en üst noktasında bulunurlardı. Dedelerin sahip oldukları yetkiler ve yaptırım güçleri cemaatin sosyal düzenini sağlayan çok etkili bir güç olmuştur. Alevi Dedeleri, Türkiye’nin çeşitli yerlerinde bulunan ocaklara bağlıdırlar. Bundan dolayı kendilerine Ocakzâde de denilir. Ocakzâde dedelerin Peygamber soyundan geldikleri yani evlad-ı resul oldukları kabul edilir ve bu nedenle “seyyid” adı ile de anılırlar. Dede ailelerinde bu durumu kanıtlamak üzere belli dergahların ve Nakibül Eşraflar’ın onaylarını taşıyan belgeler, yani şecereler, bulunur. Dedelerin çoğu “gezici”dirler, bir başka deyişle belli zamanlarda kendilerine bağlı yerlerdeki taliplerini ziyaret ederek, dinsel törenler düzenler, topluluğu bilgilendirir ve anlaşmazlıkları giderirler. Ocakzâde dedeler arasında “El ele el Hakk’a” şeklinde de ifade edilebilen, “Mürşid-Pir-Rehber” şeklinde bir görev bölümüne gidildiği de bilinmektedir. Taliplerin hizmetlerini görmek üzere ocak mensubu dedeler böyle bir iç hiyerarşik düzen oluşturmuşlardır. Yüzyıllardır dilden dile dolaşan menkıbeler ve şecerelere göre Ağuiçen, Sarı Saltık, Hıdır Abdal, Baba Mansur, Hubyar Sultan, Şah İbrahim Velî gibi Dede ocaklarına adlarını veren şahsiyetlerin bu konumları Soy, Keramet, ve Hizmet olarak özetlenebilecek özelliklere dayanmaktadır. Bu makalede öncelikle eski Türk topluluklarında ocak olgusunun yeri ve önemi üzerinde durularak, daha sonra ise ayrıntılı şekilde etimolojik boyutu, Alevilik-Bektaşilik literatüründeki yeri, tarihsel ve sosyolojik boyutları genel olarak incelenmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Alevilik, Bektaşilik, Ocak kavramı, Alevi Ocakları, Eski Türkler

THE CONCEPT OF OCAK AND INSTITUTION IN ALEVISM: MEANING AND HISTORICAL BACKGROUND

Öz

The concept of Ocak has a very important place historically as well as sociologically in Turkish folk beliefs. Since Ocak is considered equal to family as a term, it has a wide range of usage in Turkish language. Ocak organization which is based on Dede families is one of the basic institutions of Alevism. Their social roles are not just confined to the religious domain, but also include other ones. Ocak members Dedes are at the top of the social hierarchy. Their authority and power of sanction over the community have been effective means for maintaining social order. Alevi Dedes are affiliated to the ocaks of various cities of Turkey. That is why they are also entitled with the term Ocakzâde. The Ocakzâde Dedes are assumed to be descendants of the Prophet Evlad-ı Resul , and are accordingly called “seyyid.” In order to prove that, there are documents genealogies that holds confirmation of certain lodges and Nakibül Eşraf chief of the descendants of the Prophet . Most of the dedes are travelling, in other words they periodically visit their disciples to perform ceremonies, inform the community, and resolve the disagreements between them. It is also known that there is a division of labour among the Ocakzâde Dedes like mürşid-pir-rehber, which can also be expressed with the principle “El ele el Hakk’a.” Dedes, belonging to ocaks, create such an internal hierarchical order to serve the disciples. According to the epics and genealogies, the positions of personalities, who gave their names to ocaks such as Ağuiçen, Sarı Saltık, Hıdır Abdal, Baba Mansur, Hubyar Sultan, Şah İbrahim Velî, are based on some characteristics about their ancestry, miracles, and services. This article, firstly, analyzes the status and the importance of the concept of Ocak in historical Turkish societies. Then it focuses on the etymology of the term and its place in AleviBektashi literature and it concludes with exploring historical and sociological dimensions of the concept in Alevism-Bektashism

Anahtar Kelimeler

Alevism, Bektashism, Ocak term, Alevi Ocaks, Ancient Turks

Kaynakça

• AHMET REFİK. (1931). Ocak Ağaları, İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi.
• AKDAĞ, Mustafa. (1995a). Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi 1, (1243-1453), İstanbul: Cem Yayınevi.
• ------------------ (1995b). Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi 2, (1453-1559), İstanbul: Cem Yayınevi.
• AYTEKİN, Sefer. (Der.) (1958). Buyruk, Ankara, Emek Basım-Yayımevi.
• AYVERDİ, İlhan. (2005). Asırlar Boyu Tarihî Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük, c. 3, İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
• BAHA SAİD BEY. (2000). Türkiye’de Alevi-Bektaşi, Ahi ve Nusayrî Zümreleri, Haz. İsmail Görkem, K.B. Yayınları.
• İnkılap ve Aka Kitabevi.
• ------------------ (1993). “Kızılbaş” md., İ.A., C. 6, İstanbul: MEB, s. 789-795.
• GÜNŞEN, Ahmet. (2007). “Gizli Dil Açısından Alevîlik Bektaşîlik Erkân ve Deyimlerine Bir Bakış“, Turkish Studies – Türkoloji Araştırmaları, vol: 2, no: 2, (Spring 2007), ss. 328-350.
• HASLUCK, F. W. (1929). Christianity And Islam Under The Sultans, Ed. By Margaret M.Hasluck, 2 vols, Oxford: Clarendon Press.
• İLGÜREL, Mücteba. (2001). “Yeniçeriler” md., İslam Ansiklopedisi, c. 13, Eskişehir: M.E.B. Yayınları, s. 385-395.
• İNAN, Abdülkadir .(1976). Eski Türk Dini Tarihi, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ------------------ (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm, 3.b., Ankara: TTK Yayınları.
• ------------------ (1998). Makaleler ve İncelemeler, c. 1, 3.b., Ankara: TTK Yayınları.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (1991). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• KAYAPINAR, Levent – N. Kılıç, A. Kayapınar, F. Kılıç. (2008). Bolu Livâsı Sâlnâmesi (Giriş- Metin-Tıpkıbasım-Dizin) 1921-1925 Senesi, Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi, BAMER Yayınları.
• KEHL-BODROGI, Krisztina. (1991). “Alevilik Üzerine”, Cem, sayı: 6, (Kasım 1991), s. 21-24.
• ------------------ (1996). “Tarih Mitosu ve Kollektif Kimlik”, Birikim, sayı: 88, (Ağustos 1996), s. 52-63.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad. (1993b). “Bektaş Hacı Bektaş Velî” md., İ.A., C. 2, İstanbul: MEB, s. 711-718.
• ------------------ (1995). “Bektaşiliğin Menşe’leri”, Cem, Çev. Mehmet Yaman, sayı: 52, (Eylül 1995), s. 9-13.
• KÜÇÜK, Murat. (1994). “Cemal Abdal ve Mazgirt’te Dede Ocakları”, Nefes, sayı: 6, (Nisan 1994), s. 40-43.
• MELIKOFF, İrène. (1993). Uyur İdik Uyardılar, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları, Çev. Turan Alptekin, İstanbul: Cem Yayınevi.
• Meydan Larousse. (1972). “ocaklık” md., c. 9, İstanbul: Meydan Yayınevi.
• OCAK, A.Yaşar. (1989a). “Alevî” md., T.D.V.İ.A., C. II, İstanbul: s. 368-369.
• ------------------ (1999). “Aleviliğin Tarihsel, Sosyal Tabanı İle Teolojisi Arasındaki İlişki Problemine Dair”, Tarihî ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye’de Alevîler Bektaşîler Ve Nusayrîler, İstanbul: Ensar Neşriyat, s. 385-398.
• OLSSON, Tord, Elisabeth Özdalga, Catharina Raudvere (Ed. By) (1998). Alevi Identity Cultural, Religious And Social Perspectives, Istanbul: Swedish Research Instıtute.
• ÖGEL, Bahattin. (2002). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), 2.b., II. Cilt, Ankara: TTK Yayınları.
• YAMAN, Mehmet. (1995). Alevilik İnanç Edeb Erkân, 4.b., İstanbul: y.b..
• YAVUZ, Edip. (1968). Tarih Boyunca Türk Kavimleri, Ankara: Kurtuluş Matbaası.
• YETİŞEN, Rıza. (1950). “Naldöken Tahtacıları”, T.F.A., sayı:17, (Aralık 1950), s.265.
• ------------------ (1986). Tahtacı Aşiretleri (Adet, Gelenek ve Görenekleri), İzmir – Narlıdere: y.b..
• YILMAZ, A. (1948). Tahtacılarda Gelenekler, Ankara: CHP Halkevi Neşriyatı.
• YÖRÜKAN, Yusuf Ziya. (1998). Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar, Haz. Turhan Yörükan, Ankara: T.C. K.B. Yayınları.