ALEVİLİKTE “YAKADAN GEÇİRME” RİTÜELİ VE ÂŞIK NİYAZİ ÖRNEĞİ

Yıl 2011, Sayı: 60, 335 - 346, 03.12.2011

Bülent Akın

Öz

Türk toplumunun eski deyim ve geleneklerinden olan yakadan geçirmek ile ilgili olarak bugüne kadar yapılan çalışmalarda, geleneğin Alevi inancına özgü uygulanışıyla ilgili bir tespit ya da derleme yapılmamıştır. Anadolu’nun çeşitli yörelerinde yaşayan Türkler arasında geleneğin uygulanışı ile ilgili olarak daha önceden yapılan tespitler üzerinden yola çıkılarak hazırlanan bu makalede, Diyarbakır ve çevresinde yaşayan Türkmen Aleviler arasında yakadan geçirmek deyim ve geleneğinin yöre Alevilerine özgü bir ritüel olarak uygulanışı ile ilgili tespit ve değerlendirmelere yer verilmiştir. Buna paralel olarak da makalede, yakadan geçirmek geleneğinin bugüne kadar yapılan araştırmalarda tespit edildiği kadarıyla bilinen uygulanışı ile Alevilikte bir ritüel olarak pratiğinin karşılaştırılmasına da kısaca değinilmiştir. Yine yörede geleneğin uygulanışı, bir örnek olay ile Âşık Niyazi örneği pekiştirilerek konunun daha somut bir zemin üzerine oturtulması sağlanmıştır. Çalışma öncesinde konuyla ilgili literatür taraması yapılmış, araştırma esnasında gözlem ve soru-cevap teknikleri kullanılmıştır. Halkbilimi disiplini çerçevesinde yapılan alan araştırması sonucunda yakadan geçirme geleneğinin yörede varlığı, Alevilikteki uygulanışı ve uygulama farklılıkları tespit edilerek bilim dünyasının dikkatine sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Alevi, Yakadan Geçirmek, Diyarbakır Alevileri, Halk İnançları, Deyim

“TO PASS THROUGH THE COLLAR” RITUAL IN ALAWISM AND THE SAMPLE OF ÂŞIK NİYAZİ

Öz

There is no study concerning the practice of tradition typically on Alawism on the researches about “to pass through the collar yakadan geçirmek ” which is one of the oldest known Turkish traditions and sayings. On this research, which basically focuses on the old theories indicated earlier about the practice of traditions between Turks living in different regions of Anatolia, practice of “to pass through the collar” tradition and saying basically for Alevi people between those who live in the region of Diyarbakır and the surrounding area has been taken into subject. Paralelly, we have also touched on the practice of “to pass through the collar” as it was learnt by the studies which have been done upto today and comparing it’s practice as a rituel in Alawism. Practice of tradition has been stabilized by a sample Âşık Niyazi and the subject has been based on a more factual basis.All the literature on this subject has been scanned before the start of study and “observation and asking-answering” methods have been used. As a result of the study based on the folklore dycipline, presence of “to pass through the collar” tradition on the area, practice on Alawism and differences on practices have been determined and subjected to the acedemicians

Anahtar Kelimeler

Alevi, To Pass Through The Collar, Diyarbakır Alevis, Folk Beliefs, Saying

Kaynakça

• AKCA, Gözen (2009). Diyarbakır İli Ergani İlçesi Halk Kültürü Araştırması, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Adana.
• AKIN, Bülent (2010a). Dost Meryem Hayatı Sanatı ve Şiirleri, Horasan Yayınları, İstanbul.
• AKIN, Bülent (2010b). “Diyarbakırlı Âşık Niyazi’nin Hayatı, Sanatı ve Şiirlerinden Örnekler”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, Sayı 2, ss. 83-99, Almanya.
• AKIN, Bülent (2011). Diyarbakırlı Türkmen Alevi Âşıklar, Alevi-Bektaşi Kültür Enstitüsü Yayınları, Köln/Almanya.
• ÇETİNKAYA, Ülkü (2009). “Divan Şiirinde ‘Çok Başlu (Ziyade Ser)’ Deyimi Üzerine”, Turkish Studies-Türkoloji Araştırmaları, S. 4/2 Ss.226-245.
• DEVELLİOĞLU, Ferit (2000). Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara.
• ERGİN, Muharrem (1989). Dede Korkut Kitabı, I ve II. Cilt, TDK Yayınları, Ankara.
• ERSAL, Mehmet (2011). “Alevi İnanç Sistemindeki Ritüellik Özel Terimler: Musahiplik”, Turkish Studies-Türkoloji Araştırmaları, S. 6/1, Ss.1058-1083.
• GÖKYAY, Orhan Şaik (1975). “Birkaç Deyim Üzerine”, Türk Folkloru Araştırmaları Yıllığı, ss. 65-73, Ankara.
• ÖGEL, Bahaeddin (1991). Türk Kültür Tarihine Giriş, c. 5, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• ÖGEL, Bahaeddin (1995). Türk Mitolojisi, c. II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• ÖGEL, Bahaeddin (1998). Türk Mitolojisi, c. I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• PAKALIN, Mehmet Zeki (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. c. 3, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.
• PALA, İskender (2008). “Yakadan Geçirmek”, 15 Temmuz 2008 Salı, Zaman Gazetesi.
• ŞEMSEDDİN SAMİ (1317). Kâmûs-ı Türkî, Dersaadet.
• TAŞĞIN, Ahmet (2006). “Diyarbakır ve Çevresindeki Türkmen Alevilerinde İrşat ve Kuşanma Töreni”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Güz Sayı 39, ss. 51-61, Ankara.
• TÜRK DİL KURUMU (1983). Yeni Tarama Sözlüğü (Düz. Cem Dilçin), Ankara.
• TÜRK DİL KURUMU (2005). Büyük Türkçe Sözlük, Ankara. Kaynak Kişi Dizini
• Sultan Kargın, (1927), Büyükkadı, Diyarbakır, Okuma yazma bilmiyor, Ana Bacı (Dede eşi).
• Gülizar Demir, (1938), Bakacak (Seyithasan), Bismil, Diyarbakır, İlkokul 3 terk, Âşık eşi.
• Vedat Güldoğan, (1950), Çüngüş, Diyarbakır, Üniversite, Araştırmacı-Yazar.
• Selime Yaşar (Mah Turna), (1951), Türkmenhacı, Bismil, Diyarbakır, Okuma Yazma bilmiyor, Âşık-Talip.
• Cemal Özdemir, (1952), Ulutürk (Darlı), Bismil, Diyarbakır, Üniversite, Talip.
• Cuma Boran, (1954), Bakacak (Seyithasan), Bismil, Diyarbakır, İlkokul, Talip.
• Meryem Özdemir, (1954), Bakacak (Seyithasan), Bismil, Diyarbakır, İlkokul, Âşık-Talip.
• Fatma Boran, (1956), Bakacak (Seyithasan), Bismil, Diyarbakır, Okuma yazma bilmiyor, Talip.
• Mehdi Kaygusuz, (1961), Ulutürk (Darlı), Bismil, Diyarbakır, Lise, İmam Zeynel Abidin Ocağı Dedesi.
• Hasan Baykut, (1961), Türkmenhacı, Bismil, Diyarbakır, Beyazıdı Bostan Ocağı Dedesi.
• Musa Kargın, (1966), Büyükkadı, Diyarbakır, Lise, Dede Garkın Ocağı Dedesi-Âşık.
• Ünal Yaşar, (1983), Türkmenhacı, Bismil, Diyarbakır, Üniversite, Zakir.