ALEVİ VE BEKTAŞİ SÖZLÜ KÜLTÜRÜNDEKİ DEĞER KAVRAMLARI

Yıl 2020, Sayı: 94, 11 - 36, 24.06.2020

Aytekin Demircioğlu

Öz

Türklerin Alevilikle tanışmaları İslam ile tanışmaya başlamalarıyla aynı dönemlere denk gelmektedir. Bu nedenle Alevilik öncelikle kırsal bölgelerde yaşayan veya göçebe halde yaşayan Türkler arasında yayılmaya başlamıştır. Yaşam biçimleri nedeniyle yazılı aktarım bu topluluklarda çok yaygın değildi. Buna bağlı olarak Alevilik kültürü ve öğretileri daha çok sözlü aktarım araçları ile sonraki kuşaklara öğretilmiş ve aktarılmıştır. Bu durum her ne kadar Aleviliğe ait bazı kültürel unsurların kaybolduğu izlenimini yaratsa da bu aktarım ögelerinin gücü ve halk tarafından benimsenmesi sebebiyle büyük ölçüde muhafaza edildiği anlaşılmaktadır. Şiir ve deyiş gibi farklı biçimleri olan bu kültürel aktarım unsurlarının en güçlüleri gülbanklardır. Alevi ve Bektaşi sözlü kültüründe bir çeşit dua niteliği taşıyan Gülbanklar aynı zamanda içeriğinde güçlü ahlaksal öğütler barındırmaktadır. Gülbanklarda sıkça Türk kültüründe ya da İslam geleneğinde önemsenen değer kalıplarına atıf yapılmaktadır.Bu çalışmada özellikle Alevi ve Bektaşi gülbanklarında yer verilen “inanç, insan, eğitimve ilim, kadının toplumdaki yeri, dostluk, arkadaşlık, sevgi, muhabbet, alçakgönüllülük, yiğitlik,doğruluk” gibi temel konulardaki değer kalıpları ele alınmıştır. Bununla birlikte diğer sözlü kültürunsurlarındaki değer kavramları da araştırılmıştır. Bu doğrultuda teorik eserler ve kanaat önderleriyle yapılan röportajlar incelenmiştir. Bu çalışmanın temel iddiası Alevi ve Bektaşi sözlü kültüründe güçlü bir şekilde yer alan değer kavramlarının evrensel ve İslami değerler ile uyumlu olduğu ve aynı zamanda bu değerlerin Türk kültürünün oluşmasında hayati bir işlev gördüğü yönündedir. Yalın olarak bu iddia tek başına konuyu önemli ve araştırılmaya değer kılmaktadır. Bu çalışmanın temel motivasyonu bahsi geçen bu önemdir. Çalışmanın deseni nitel araştırma yöntemlerine uygun olarak oluşturulmuştur. Bulgular eleştirel bir bakış açısı ve yorumlama tekniği kullanılarak oluşturulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslam, Şia, Alevilik, Bektaşilik, değerler eğitimi, gülbank, dua

The Concepts of Value in Alevi and Bektashi Oral Culture

Öz

The meeting of the Turks with Alawism coincides with the beginning of the introduction of Islam. For this reason, Alawism has started to spread among the Turks living in rural areas or living innomads. Written transfer was not very common in these communities because of their way of life. Accordingly, Alawism culture and teachings have been taught and passed on to the next generationsby means of oral transmission. Although this situation creates the impression that some cultural elements belonging to Alawism have disappeared, it is understood that these transfer elements have been preserved to a great extent due to their strength and public acceptance. Gulbank is the strongestof these cultural transfer elements with different forms such as poetry and saying. Gulbank, which is a kind of prayer in Alawi and Bektashi oral culture, also contains strong moral advice. Gulbank often refers to the value patterns that are considered important in the Turkish culture and Islamic tradition.In this study, value patterns on basic topics such as “belief, people, education and science, the place of women in society, friendship, love, affection, modesty, bravery, truthfulness” which are included in the Alawi and Bektashi gulbanks, are discussed. In addition, the concepts of ‘value’ in other oral cultural elements were also investigated. Accordingly, theoretical works and interviews with opinion leaders were examined. The pattern of the study was created in accordance with qualitative research methods. The findings were constructed using a critical point of view and interpretation technique.The main argument of this study is that the concepts of ‘value’, which take a strong place in the Alawi and Bektashi oral culture, are compatible with universal and Islamic values, and at the same time,these values play a vital function in the formation of Turkish culture. Even this claim alone makes the subject important and worthy of investigation.

Anahtar Kelimeler

Islam, Shia, Alawism, Bektashism, values education, gulbank, prayer

Kaynakça

• Akbaş, Oya. (2008). “Değerler Eğitimi Programlarına Genel Bir Bakış”. Değerler Eğitimi Dergisi, 6 (16), 9-27.
• Alpaslan, Hasan Hüseyin. (2012). Anadolu’daki Alevilik ve Kızılbaş Türkler. İstanbul: Kum Saati Yayınları
• Anadol, Cemal ve Gürcanlı, Şenol. (1984). Türk Din ve Tasavvuf Musikisi. İstanbul: Melda Yayınları
• Avrupa Birliği [AB]. (2008). Atlas of European Values. 31 Aralık 2019 tarihinde http://www.atlasofeuropeanvalues.eu/new/europesekaarten.php adresinden eri- şilmiştir.
• Baltacıoğlu, İsmail Hakkı. (1954). “Türklük Bakımından Aleviler”. Türk Düşüncesi, Aralık 1954, 3, s.13 Web: 22 Ocak 2020’ tarihinde http://www.turkmeclisi.or- g/?Sayfa=Temel-Bilgiler&Git=Bilgi-Goster&Baslik=turkluk-bakimindan-ale- viler&Bil=487 adresinden erişilmiştir.
• ——. (1950). “Alevilik ve Türklük”. Yeni Adam, Mart 1950, s.340
• Bardakçı, Cemal. (2012). Alevilik Ahilik Bektaşilik. İstanbul: Postiga Yayınları
• Berkowitz, Marvin W. (2011). “What Works in Values Education”. International Journal of Educational Research 50, 153–158. 31 Aralık 2019 tarihinde https:// www.researchgate.net/publication/251599562_What_works_in_values_educa- tion adresinden erişilmiştir.
• Birge, John Kingsley. (1991). Bektaşilik Tarihi. Çeviren: Reha Çamuroğlu. İstanbul: Ant Yayınları
• Coşan, Mahmut Esat. (2013). Makalat-ı Hacı Bektaş-ı Veli. İstanbul: Server Yayınları
• Çamuroğlu, Reha. (2000). Değişen Koşullarda Alevilik (3. Baskı). İstanbul: Doğan Kitap
• Çebi, Bahar. (2019). “Değerler Eğitimi Nedir?” 31 Aralık 2019 tarihinde http://etwin- ningonline.eba.gov.tr/wp-content/uploads/2019/09/De%C4%9Ferler-E%C4%- 9Fitimi-Nedir_.pdf adresinden erişilmiştir.
• Dedebaba, Ahmed Sırrı. (2013). Ahmediyye Risalesi ve Nefesler. İstanbul: Revak Ki- tabevi
• Dilmaç, Bülent ve Ulusoy, Kadir. (2016). Değerler Eğitimi (4. Baskı). Ankara: Pegem Akademi
• Diyaroğlu, Süleyman. (2002). Kozmik Bir Senfoni Alevilik. İstanbul. Aydüşü Yayınları
• Eröz, Mehmet. (2014). Türkiye’de Alevilik Bektaşilik. İstanbul: Ötüken Neşriyat
• Eyuboğlu, İsmet Zeki. (1997). Günümüzde Alevilik (Sorunları – İlkeleri – Gelişimi) (2. Baskı). İstanbul: Pencere Yayınları
• Eyuboğlu, Sebahattin. (1990). Pir Sultan Abdal. İstanbul: Cem Yayınları
• Fığlalı, Ethem Ruhi. (1991). Türkiye’de Alevilik Bektaşilik. İstanbul: Selçuk Yayınları
• Gölbol, Metin. (Trh.). “Hz. Ali’nin Sevgisi Hakkında Kırk Hadis”. 22 Şubat 2020 tarihinde http://balaghah.net/old/nahj-htm/tur/nahj/ali-nahj/index.html adresin- den erişilmiştir.
• Güner, Ahmet. (Trh). 5 Kitapta Tarikatler, Mezhepler ve Alevilik. İstanbul: Milliyet Gazetesi Kültür Yayınları
• Hacı Bektaş Veli. (2007). Makâlât. Hazırlayanlar: Ali Yılmaz, Mehmet Akkuş ve Ali Öztürk. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 29 Mayıs 2020 tarihinde ht- tps://www.ussakiorder.com/uploads/5/8/1/7/58178045/23437637-makalat-ha- ci-bekta%C3%85%C5%BEi-vel%C3%84%C2%B0.pdf adresinden erişilmiştir.
• Kızılgöz, Mehmet. (2012). Gülbank Alevilikte Dua (2. Baskı). Ankara: Ayyıldız Ya- yınları
• Korkmaz, Esat. (2009). Kitap Yol Rehberi: Gülbanklar – Erkânlar. İstanbul: Demos Yayınları
• Müslim. (Trh). “Sahih-i Müslim”. 30 Kasım 2019 tarihinde https://www.sabah. com.tr/galeri/kadin/islamda-kadinin-onemini-anlatan-hadisler/10 adresinden erişilmiştir.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (2015). Alevî ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları
• Orhan, Hüseyin. (2003). Alevilikte İbadet. İstanbul: Garip Dede Yayınları
• Öz, Sevgi. (2016). Alevi - Bektaşi İnancında Gülbank, Dua ve Deyişler (3. Baskı). Ankara: Kültür Ajans Yayınları
• Özdemir, Ali Rıza. (2017). A’dan Z’ye Alevilik Başlangıç Kitabı (2. Baskı). Ankara: Kripto Yayınları
• Öztürk, Haldun. (2015). “Nitel ve Nicel Araştırma Nedir? Aralarındaki Farklar Ne- lerdir?” 14 Nisan 2020 tarihinde https://haldunozturk.com/nitel-ve-nicel-arastir- ma-nedir-aralarindaki-farklar-nelerdir/ adresinden erişilmiştir.
• Resmî Gazete (24/6/1973). “Milli Eğitim Temel Kanunu” (Kabul Tarihi: 14/6/1973). Kanun Numarası: 1739 Yayımlandığı Sayı: 14574 Yayımlandığı Düstur: Tertip: 5 Cilt: 12 Sayfa: 2342. 31 Aralık 2019 tarihinde https://www.mevzuat.gov.tr/ MevzuatMetin/1.5.1739.pdf adresinden erişilmiştir.
• Sezgin, Abdulkadir. (2001). Alevilik Deyince (3. Baskı). İstanbul: Burak Yayınları
• Sofuoğlu, Cemal ve İlhan, Avni. (1997). Alevilik Bektaşilik Tartışmaları. Ankara: Tür- kiye Diyanet Vakfı Yayınları
• Şener, Cemal. (1996). Alevizm (Alevilik). İstanbul: BDS Yayınları
• ——. (Trh.). Alevi Törenleri. İstanbul: Ant Yayınları
• Şenol, Abdullah. (2015). Cem Erkanı: Dualar – Deyişler. Ankara: Emod Yayınları
• TDK. (2019). Güncel Türkçe Sözlük. 12 Kasım 2019 tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişilmiştir.
• Tiryaki, Recep. (2014). Sorularla Alevilik Bektaşilik (4. Baskı). İstanbul: Şah-ı Mer- dan Yayınları
• Tokalak, İsmail. (2017). Ahilik Bektaşilik Alevilik ve Mevleviliğin Kökenleri. İstanbul: Doğu Kitabevi
• Yaman, Ali. (2007). Alevilik ve Kızılbaşlık Tarihi. İstanbul: Nokta Yayınları
• Yıldırım, Ali. (1997). Başlangıcından Günümüze Alevi Bektaşi Deyişleri 1 (2. Baskı). Ankara: Uyum Yayınları
• Yılmaz, Muhammet. (2018). Değerler Eğitimi ve Okul Etkinlikleri (3. Baskı). İstan- bul: DEM Yayınları
• Yörükan, Yusuf Ziya. (2015). Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları
• Zelyut, Rıza. (1991). Öz Kaynaklarına Göre Alevilik (6. Basım). İstanbul: Yön Ya- yınları
• Zabun, Beyhan. (2013a). “Aleviliğin Sosyolojik Öğretimi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 65, 119-134
• ——. (2013b). “Değerlerin Sosyolojik Öğretimi: Ortaöğretim Sosyoloji Dersi Öğ- retim Programında Yer Alan Değerlerin Analizi”. Akademik Bakış Dergisi, 38, 1-11
• Zenger, Erkal. (2000). Postmodern Şamanizm Alevilik ve Halk Ozanları. Ankara: İta- lik Kitaplar (Ayyıldız Yayınları)