GÜNEY KAZAKİSTAN’DAKİ BAKSILIK VE ELTİLİK GELENEĞİNİN ŞAMANLIK KÖKLERİ 19 YÜZYIL VE 20 YY. BAŞ DÖNEMLERİ

Yıl 2020, Sayı: 94, 191 - 218, 24.06.2020

Tattugul Kartaeva

Öz

Kazak halkının geleneksel yaşamlarıyla mânevi dünyalarında hâlâ gizemini koruyarak bir sır gibikalmaya devam eden özel bir hadise, Kazak topraklarının güney bölgesindeki şamanizmin gelişmesi meselesidir. Kazaklar erkek şamanları “baksı”, kadın şamanları ise “elti” diye adlandırmışlardır. Çeşitli tarihi devirlerde Kazak topraklarını ziyaret eden seyyah, bilgin, tarihçi ve folklor araştırmacıları baksıların törenlerine şahit olduklarında, onların gerçekleştirmiş oldukları ritüellerin hangi geleneğe ait olabileceğini tahmin edemeseler de baksıların ilham güçlerini ve gördükleri gizemli hareketlerin tamamını olduğu gibi yazıya geçirmişlerdir. Baksılar insanları ölülerin ruhlarıyla ve mitolojik kahramanlarla bağdaştırmışlardır. Baksılar sesli zikir ettiklerinde cinleri yardıma çağırmışlar ve her bir baksının kendine ait piri olmuştur. Onlar eline kopuz, dombra Kazaklara ait iki telli müzik aleti ve sopa alarak zikir yapmışlardır. Baksılar ozan, üfürükçü, hekim, büyücü, sihirbaz, besteci özelliklerini taşımış, kendi özelliklerini hep gizli tutmuş ve öğrenci yetiştirmemişlerdir. Devamlı aynı ritimle söyledikleri nağmelerin dili halk şiirine yakın bir özellik taşısa da zamanın gidişatına göre içerik bakımından değişiklikler göstermiştir. Kazakistan’ın güney bölgesindeki baksılık özellikle 19. yüzyıldan başlayarak bilimsel açıdan araştırılmaya başlanmış ve bu sanatın gizemini Şokan Velihanov, İyosif Kastaniye, Abubakir Divayev, İşmurat İbragimov, Nikolay Grodekov, Lev Berg, Petr Komarov gibi araştırmacılar çözmeye çalışmışlardır. Adolf Yanuşkeviç, Rihard Karuts’un çalışmaları karşılaştırmalı inceleme yapmak için veri niteliği taşımaktadır. Araştırmalar ile dökümanlar, baksılığın yüzyıllarca animizm, şamanizm, zoroastrizm gibi eski dinler ile birlikte geliştiğini, daha sonraları İslam diniyle kaynaşıp, Kazak halkının içinde yaşamaya devam eden bir vaka olduğunu ispatlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Şamanizm, Animizm, baksı araç gereçleri, baksı nağmeleri, baksı hekimliği

Shamans Roots of The Baksilic and Eltilic Tradition In South Kazakhistan 19. Century and The Beginning of 20. Century

Öz

A special event that continues to remain a mystery by preserving its mystery in the spiritual worlds of the Kazakh people with their traditional lives is a matter of developing shamanism in the southernregion of Kazakh territory. The Kazakh people called the male shamans “Baksı” and the female shamans “Elti”. While travellers, scholars, historians and folklore researchers who visited Kazakhlands in various historical periods, witnessed the ceremonies of the Baksı, they wrote the inspirational powers and the mysterious movements they saw as they were. Baksıs associate people with the souls of the dead and mythological heroes. When Baksı’s chanted aloud, they called the elves to help andeach Baksı have had their own pīr spiritual guide . They picked up kopuz, dombra Kazakh musical instruments and sticks. Baksıs have had the characteristics of bard, murmurer, physician, magician, and composer, and always kept their own features secret and did not raise students. Although thelanguage of the tunes, which they sing with the same rhythm, have a feature close to folk poetry, they have changed in terms of content according to the course of time. In the southern region of Kazakhstan, the peculiarities began to be investigated scientifically starting from the 19th century and researchers, such as Chokan Velikhanov, Iyosif Kastanie, Abubakir Divayev, Ishmurat Ibragimov, Nikolay Grodekov, Lev Berg, and Petr Komarov tried to solve the mystery.Adolf Yanushkevich and Rihard Karut’s studies can be considered as data for comparative analysis. Researches and documents prove that the Baksı tradition has developed for centuries with ancientreligions, such as animism, shamanism, zoroastrism, and it is a case that later fused with the religion of Islam and continued to live in the Kazakh people.

Anahtar Kelimeler

Shamanism, Animism, baksı tools, baksı tunes, baksı medicine

Kaynakça

• Abdülkadir, İnan. (1986). “Tarihte ve Bugün Şamanizm”. Erişim tarihi: 08.02.2020. http://www.muharrembalci.com/kitaplika/49.pdf
• Aljanov, Otınşı. (1894). “Baksılar, duanalar”. Dala ualayatının gazeti 36, 3.
• Alimbay, Nursan vd. (2017). “Kazaktyn etnografiyalyk kategoriyalar, ugymdar men ataularynyn dastyrlі zhyesі” Kazakistan Cumhuriyeti Merkez Devlet Müzesi Enciklopediyasi. Volume 1. Almaty: Adam Damu Integrasiya, s. 497-504.
• Basilov, Vladimir. (1992). Şamanstvo u narodov Srednei Azii i Kazakhstana. Moskva: Nauka.
• Berg, Lef. (1899). “Baksı”. Dala ualayatının gazeti 33, 3.
• Bilgili, Nuray. (2019). Gök Tanrının Gölgesi Şaman Türklerinde Şamanizm. Eskişehir: Kripto Basın Yayın. Erişim tarihi: 01.01.2020. https://www.kitapyurdu. com/kitap/gok-tanrinin-golgesi-saman-amp-turklerde-samanizm/516756. html&publisher_id=2756
• Cumabayev, Mağcan. (1992). Tandamaly. Almaty: Gylym
• Çekaninskiy, I. (1929). “Baksılık (Sledı drevnih verovaniy kazahov)”. Zapiski Semipalatinskogo otdela Obshhestva izuçeniya Kazahstana (bıvshiy Semipalatinskiy Otdel Gosudarstvennogo Russkogo Geografiçeskogo Obşestva). Tom 1. Vıpusk XVIII. Semipalatinsk, 75-87.
• Divayev, Abubakir. (1896). “Baksı”. Sbornik dlya statistiki Syrdaryinskoy oblasti. V tom. Taşkent: Tipo-litografiya torgovogo doma F i G. Br. Kamenskogo, 33-37.
• ——. (1899). “Iz oblasti Kirgizskih verovaniy. Baksı kak lekar i koldun”. IOAIE. Volume ХV. Part 3. Kazan, 307-344.
• ——. (1902-1903). “Kirgizskie bolezni i sposoby ih leçeniya”. Turkestanskiye vedomosti 80, 482; 43, 263.
• ——. (1893). “Volşebnyi zagovor protiv ukusa yadovitıh nasekomıh i presmikaushihsya”. Turkestanskiуe vedomosti 7, 32-33.
• Е-viç. (1913). “Şamanstvo u kirgizı. Nabludeniye Kastaniye v Perovskom uezde”. Turkestanskiye vedomosti 28, 3.
• Grodekov, Nikolay. (1889). Kirgizi i karakirgizı Sırdarinskoy oblasti. Yuridiçeskiy bıt. Volume 1. Taşkent: Tipo-litografiya S. İ. Lahtina.
• İbragimov, İşmurat. (1872). “Etnografiçeskiye oçerki kirgizskogo naroda”. Russkiy Turkestan. Sbornik izdannıy po povodu politehniçeskoy vıstavki. Vıp 2. Statyi po etnografiyi, tehnike, selskomu hozyaystvu i estestvennoy istoriyi. Pod red. V.N.Trotskogo. Moskva: V universitetskoy tipografiyi Katkov i K, 120-152.
• Karuts, Rihard. (1910). Sredi kirgizov i turkmenov na Mangişlake. Çev. E. Petri. Sankt-Peterburg: Edition А.F. Devriyeva.
• Kastaniye, Iyosif. (1912). “Iz oblasti kirgizskih verovaniyi”. Vestnik Orenburskogo Uchebnogo Okruga 1, 3, 71-93.
• ——. (1913). “Iz oblasti kirgizskih verovaniyi”. Vestnik Orenburskogo Uchebnogo Okruga 4, 112-124; 5, 149-166; 201-218; 6, 187-196.
• Kazak Baksı-balgerleri. (1993). Derleyen J. Daurenbekov, E. Tursınov. Almatı: Ana tili.
• Kazak Tilinin Aymaktık Sözdigi. (2005). Derleyen G. Galiyev, О.Naqısbekov, Ş.Sarıbayev, A.Uderbayev. Almaty: Arys.
• Komarov, Petr. (1905). “Poveriya kirgizov”. Turkestanskiye vedomosti 150: 790.
• Konıratbaуev, Auelbek. (1987). “Oğız-Kıpşak ulısı jane şamandık kulti”. Kazak eposı jane turkologiya. Almaty, 115-121.
• ——. (1991). Kazak Folklorının Tarihı. Almaty: Ana tіlі.
• Korjenovskiy, I. (1913). “O Şamanstve u Alaiskih Kirgiz”. Turkestanskiye vedomosti 3, 2-3.
• “Korkıt Ata” ensiklopediyalık ciynak. (1999). Almaty: Kazak Ensiklopediyası. Kustanaуev, Hudabay (1894). Etnografiçeskiye oçerki kirgiz Perobskogo i Kazalisnkogo uezdov. Taşkent: Tipo-Litografiya Br. Pertsevıh.
• Lyalina, M. (1873). Puteshestviye po Turkestanu N. Severtsova i A. Fedchenko. SanktPeterburg.
• Mahmud Kaşgarî. (1997). Turіk tіlіnіn sozdіgі (Diuani lugat-it-turіk). 3 tomdyk. Almaty: Hant.
• Margulan, Alkey. (1985). Ecelgi cyr, anyzdar. Kurastyrgan R. Berdibayev. Almatı: Jazuşı.
• Miropiyev, M. (1888). “Demonologicheskiye rasskazı kirgizov sobrannıye i perevedennıye M.Miropiyevım”. ZIRGOOE. Volume Х. Part ІІІ. SanktPeterburg. Tipografiyа V.F. Kirshbauma.
• Pallas, Petr Simon. (1173). Puteshestviye po raznım provintsiyam Rossiskoy imperiyi. P.1. Putishestviye 1768-1769 y.y. Translation of O. Tomsky. Sankt-Peterburg: Tipog. Imp. ASc.
• Radlov, Vasilii. (1989). “Şamanstvo i ego kult”. Iz Sibiri. Stranisii dnevnika. Almanca’dan çevrilmiş ve yeniden yayımlanan variyanttır. Moskva: Glavnaya redaksiya Vostoshnoi literature, 355-409.
• Rıçkov, Petr. (1887). Topografiya Orenburgskoy gubernii. 2-oye izdaniye. Orenburg: Tipografiya V. Breslina.
• Salkınoğlu, Sabit. (2007). Sırdariya sırları nemese Berkіnbay auliye. Almaty: Atamura.
• Samaşev, Zeinolla. (2006). Petroglify Kazahstana. Almaty: Oner.
• Toleybayev, Abdeş. (1991). Relikty doislamskih verovanii v semeinoi obryadnost y kazakhov (ХІХ – nachalo ХХ vekov). Almaty: Gulim.
• Velihanov, Çokan. (1985). “Sledi şamanstva u kirgizov”. Sobraniye soçineniyi v pyati tomah. Volume 4. Almaty: Glavnaya redaksiya Kazahskoy sovetskoy ensiklopediyi, 48-71.
• Yanuşkeviç, Adolf. (1979). Kundelikter men hattar. Almatı: Jalın.
• Zalesskiy, Bronislav. (1991). Kazak saharasına sayahat. Almatı: Oner