ATEŞ VE OCAK KÜLTÜNÜN ANADOLU’DA YAYGINLAŞMASINDA MOĞOLLARIN ETKİSİ

Yıl 2013, Sayı: 68, 15 - 32, 12.12.2013

Mustafa Akkuş

Öz

Türk halk inançlarında önemli yer tutan ocak kavramı Orta Asya halk ve kültürleri için kutsiyet ifade etmektedir. Toplumun en değerli öğesi olan aile kurumu ile de özdeş anlamlar ifade eden ocak, tarihsel süreç içerisinde birçok anlamları içerisinde barındırmıştır. Birbirin- den ayırt etmediğimiz ocak ve ateş kültleri Orta Asya’dan Küçük Asya diye de tabir edilen Anadolu’ya halkların göçüyle beraber taşınarak, taşıdığı zengin mefhumlara daha da çok an- lamlar katmıştır. Bu kavramların Anadolu’ya taşınması ve yaygınlaşmasında en büyük pay şüphesiz Moğol istilası ve Moğollara aittir. Bu çalışmamızda öncelikle Moğollarda ateş ve ocak kültünün yeri ve önemi üzerinde durulacak, tarihsel süreç içerisinde kutsiyet atfettikleri bu kavramların içerdiği anlam ve Moğolların dini, sosyal ve siyasi hayattaki uygulamalarından bahsedilecektir. Daha sonra ise bu kavramların Anadolu’ya taşınmasında Moğol istilası ve Moğolların etkisi anlatılacaktır. Moğolların İslam dünyasına karşı istila hareketi ve bunun sonucunda İran, Azerbaycan, Irak ve Suriye’de kurulan, Anadolu’yu da tahakkümü altına alan İlhanlı devletinin desteklediği dini ve tasavvufi zümrelerin ateş ve ocak kavramlarının Anadolu’da yaygınlaşmasında ve yeni anlamlar kazanmasındaki rolleri ile Moğolların Anadolu’da uyguladıkları dini politikalarının, kavramların günümüze kadar devamlılığını sağlamasındaki etkisi gösterilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ocak kavramı, ateş kültü, Moğollar, İlhanlılar, Kalenderi gruplar

THE MONGOLIAN EFFECT IN THE DISPERSION OF THE FIRE AND HEARTH CULT IN ANATOLIA

Öz

The hearth concept having an important place within the Turkish public belief expresses holiness among the Central Asian Societies and cultures. The hearth with connotations such as the family, the most precious formation within the society, embedded many other meanings throughout history. The cults of fire and hearth, inseparable from each other, has incorporated many important connotations to the already rich meaning with the migration of the people from the Central Asia to Anatolia, also named as Asia Minor. The major role in the transportation and dispersion of these concepts to Anatolia doubtlessly has the Mongolian invasion and the Mongolians themselves. The focus of our study is primarily on the place and importance of the fire and hearth cult in the Mongolians, the meanings attributed to these terms attributed, holiness throughout history and on the Mongolian practices regarding religion, social, and political life. Later on the effect of the Mongolian Invasion and the Mongolians in the transfer of these concepts to Anatolia will be dealt. The invasion of the Mongolians of the Islamic world and as a result of this the Ilkhanid Empire hegemony established in Azerbaijan, Iran, Iraq, Syria, and Anatolia and their role in the dispersion of the fire and hearth concepts and their role in the acquisition of new meanings in Anatolia due to their support of particular religious and sufic groups together with the effect of the religious policies they practiced in Anatolia with a lasting effect until today will be shown.

Anahtar Kelimeler

Hearth concept, fire cult, Mongolians, Ilkhanids, Kalenderi groups

Kaynakça

• AKKUŞ, M. (2011). İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• AKSARAYÎ, K. M. (2000). Musameratü’l Ahbar. çev: Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• AYAN, E. (2001). “Polonyalı Benedict’in Şifahi Raporu”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi. 135:105-110.
• BAUSANİ, A. (1968). “Religion under the Mongols”. The Cambridge History of Iran (The Saljuq and Mongol Periods). ed. J. A. Boyle. Cambrıdge. V: 538-549.
• BAYRAM, M. (2003). Anadolu Selçuklular Hakkında Araştırmalar. Konya: Kömen Yayınları.
• BEZERTİNOV, R. N. (2008). “Eski Türklerde Ateş İnancı”. Türk Dünyasında Din ve Gelenek Üzerine. der. Engin Akgün. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 137-141.
• BOYLE, J. A. (1974). “Ortaçağda Türk ve Moğol Şamanizmi”. çev: O.Ş. Gökyay, Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, Ankara: 294: 6941-6950.
• CARPINI, J. de P. (ty.). Moğol Tarihi ve Seyahatname 1245–1247. çev. E.Ayan. Trabzon: Der- ya Kitapevi.
• CÜVEYNÎ, A. A. (1998). Tarih-i Cihanguşa. çev: Mürsel Öztürk, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• EFLÂKÎ, A. (1989). Menakibü’l-Arifin. I-II. çev: Tahsin Yazıcı, İstanbul: Milli Eğitim Bakan- lığı Yayınları.
• ELİADE, M. (2006). Şamanizm. çev. İsmet Berkan. Ankara: İmge Kitabevi.
• ELVAN ÇELEBİ. (1995). Menakıbu’l-Kutsiyye fi Menasıbu’l-Ünsiyye. haz: İ. E. Erünsal, A.Y.Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ERÖZ, M. (1977). Türkiye’de Alevilik Bektaşilik. İstanbul:Otağ Yayınları.
• SPULER, B. (1987). İran Moğolları. çev:Cemal Köprülü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Ya- yınları.
• VRYONIS, S. (1971). The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Proce of Isla- mization from the Eleventh through the Fitteenth Century. Berkeley, Los Angeles, London: University of California Pres.
• YAMAN, A. (2011). “Alevilikte Ocak Kavramı: Anlam ve Tarihsel Arka Plan” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Dergisi. Ankara: 60/43-64
• YİNANÇ, M. H. (1944). Türkiye Tarihi Selçuklular Devri I: Anadolu’nun Fethi. İstanbul: İs- tanbul Üniversitesi Yayınları.
• YÖRÜKAN, Y. Z. (2006). Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri: Şamanizm. haz. Turhan Yörü- kan İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• ZEHEBÎ, Hafız Şemseddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman. (1985). El-Iber fi Haber min Ğıber. I-IV, Beyrut: Darü’l-Kütübü’l-Ilmiyye.