EVLİYA ÇELEBİ’NİN SEYAHATNÂMESİNDE BEKTAŞİ TEKKE VE TÜRBELERİ

Yıl 2013, Sayı: 68, 89 - 128, 12.12.2013

Fahri Maden

Öz

Evliya Çelebi, XVII. yüzyılın en önemli seyyahı ve entelektüelidir. Bırakmış olduğu eser o dönem hakkında paha biçilmez değerde bilgiler sunmaktadır. Seyahatnâme XVII. yüzyıldaki Bektaşi tekke ve türbeleri hakkında detaylı bilgiler veren yegâne kaynaktır. Zira Evliya Çelebi eserinde yüz elliden fazla Bektaşi tekke ve türbesine yer vermiştir. Buna göre XVII. yüzyılda Bektaşilik İstanbul, Anadolu ve Rumeli’nin dışında Girit, Rodos, Mısır, Bağdat ve İran coğrafyasında yayılmıştır. Seyyahın verdiği bilgiler, o dönemde Bektaşi tekkelerindeki günlük yaşamı, huzur ve güven ortamını ortaya koymaktadır. Ayrıca Seyahatnâme Bektaşi tekke ve türbeleri hakkında çok zengin gözlem ve betimlemelerle doludur. Verilen bilgiler seyyahın kendi gözlemlerinin yanı sıra dönemin mahalli söylencelerini de kapsamaktadır. Bu çalışmada Seyahatnâme’deki bilgiler ışığında XVII. yüzyılda faaliyet gösteren Bektaşi tekke ve türbeleri tespit edilmektedir. Ancak çalışma sadece Evliya’nın verdiği bilgilerle sınırlı kalmamış, onu doğrulamak ya da tamamlamak adına başta arşiv kayıtları olmak üzere kaynak eserlere kadar teşmil edilmiştir. Bu yapılırken Evliya’nın çağdaşı olan kayıtlarla, onun öncesi veya sonrası hakkında bilgi veren kaynaklara başvurulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Evliya Çelebi, Seyahatnâme, Bektaşilik, Tekke, Türbe

BEKTASHI DERVİSH LODGES AND SHRINES IN THE TRAVELOGUE OF EVLİYA CELEBİ

Öz

Evliya Celebi is most important travellers and intellectuals of XVII. century. His work has very valuable information about that period. Travelogue is the only sources of detailed information about Bektashi dervish lodges and shrines of XVII. century. Because Evliya Celebi mentions more than one hundred fifty Bektashi dervish lodges and shrines in his work. Accordingly, XVII. centruy, Bektashism was diffused in Istanbul, Anatolia and Rumelia outside the geography of Crete, Rhodes, Egypt, Baghdad and Iran. The traveler provided information, introduced daily life, peaceful and secure environment of Bektashi lodges at that time. Also, travelogue is full of with a very rich observation and description. The information given includes his observation of the traveller, their own observations of the period and local legends together. In this study, in light of information in the travelogue, Bektashi dervish lodges and shrines that rustle at XVII. century clamped. But this study is not limited to information provided by Evliya, it also verifies or completes it with the archival records, particularly in the resource works that have been extended up to. While doing so, Evliya was referred for his contemporary records in which he gave information about the sources of before or after consulted

Anahtar Kelimeler

Âşık Evliya Celebi, Travelogue, Bektashism, Dervish Lodge, Shrine

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Belediye (C.BLD), 102/5084.
• BOA, Bâb-ı Âlî Evrak Odası (BEO), 1425/106851; 807/60458.
• BOA, Cevdet Evkaf (C.EV), 102/5063; C.EV, 128/6377; C.EV, 132/6594; C.EV, 134/6651; C.EV, 138/6863; C.EV, 156/7780; C.EV, 159/7934; C.EV, 162/8053;
• C.EV, 184/9304; C.EV, 187/9303; C.EV, 189/9438; C.EV, 191/9544; C.EV, 229/11406; C.EV, 242/12094; C.EV, 249/12458; C.EV, 253/12880; C.EV, 288/14683; C.EV, 310/15773; C.EV, 343/17423; C.EV, 359/18244; C.EV, 37/1821;
• C.EV, 374/18966; C.EV, 374/18997; C.EV, 378/19185; C.EV, 389/19737; C.EV, 395/20042; C.EV, 398/20176; C.EV, 41/2040; C.EV, 430/21794; C.EV, 436/22067;
• C.EV, 448/22665; C.EV, 451/22830; C.EV, 493/24905; C.EV, 504/25495; C.EV, 511/25810; C.EV, 601/30346; C.EV, 605/30507; C.EV, 607/30636; C.EV, 629/31705; C.EV, 630/31752; C.EV, 657/33139; C.EV, 81/4013; C.EV, 89/4434.
• BOA, Cevdet Maarif (C.MF), 146/7295; 82/4065.
• BOA,EV.HMH, Defter nr.552, v.1a.
• BOA, Hatt-ı Hümayun (HAT), 1463/118.
• BOA, İrade Evkaf (İ.EV), 29/1319 C-02; 13/1314 M-21.
• BOA, İbnülemin Evkaf (İE.EV), nr. 2891; nr. 4053; nr.2846; nr.563.
• BOA, İbnülemin Askeriye (İE.AS), 26/2398.
• BOA, İbnülemin Maliye (İE.ML), 69/6444.
• BOA, Maliyeden Müdevver Defter (MAD), 9731, s.406; MAD, 9766, s.339; MAD, 9771, s.17, 56, 86, 99-100; MAD, 9773, s.55.
• BOA, Mühimme Defteri (MD), MD, nr. 80, s.122; MD, nr.51, s.73; MD, nr.52, s.363; MD, nr.6, s.126; MD, nr.73, s.302; MD, nr.78, s.444; MD, nr.81, s.28.
• BOA, Şûra-yı Devlet Evrakı (ŞD), 2982/40.
• BOA, Tapu Tahrir Defteri (TT), TT, nr. 291, s.163; TT, nr. 370, s. 341; TT, nr. 385, s.365- 367; TT, nr. 50, 130-131; TT, nr.373, s.80-81; TT, nr.385, s.365-367; TT, nr.387, s.433-434; TT, nr.444, s.308; TT, nr.50, s.130; TT, nr.521, s. 444-446; TT, nr.557, s.11; TT, nr.90, s.153.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), Defter nr. 229, s.202; Defter nr. 230, s.244;
• Defter nr. 259, s.19; Defter Nr. 323, s.145; Defter nr. 386, s.251; Defter nr. 658, s.20;
• Defter nr. 659, s.204; Defter nr. 665, s.81; Defter nr. 666, s.108; Defter nr. 680, s.166;
• Defter nr.2048, s.98; Defter nr.229, s.115; Defter nr.265, s.143; Defter nr.660, s.92;
• Defter nr.662, s.117.
• Kuyud-ı Kadime Arşivi (KKA), Adana Evkaf Defteri, nr.583, v.18a; Çankırı Evkaf Defteri, nr.578, v.85b; Defter nr.174, s.108.
• Ayıntap Şer’iye Sicili, nr. 21, s.9-11, 70, 80-81, 84.
• Ayıntap Şer’iye Sicili, nr. 23, s.269-271, 283, 287.
• Edirne Şer’iye Sicili, nr.138, s.144.
• Abdal Musa Sultan Velayetnâmesi (1990). haz. Adil Ali Atalay. İstanbul.
• Ahmet Refik (1932). On Altıncı Asırda Rafızîlik ve Bektaşilik. İstanbul.
• Âşık Mehmed (2007). Menâzirü’l-Avâlim. II-III. haz. Mahmut Ak. Ankara.
• Aşıkpaşazâde Târihi (1332). Tarih-i Osmanî Encümeni Neşri. İstanbul.
• AZAMAT, N. (2002). “Kaygusuz Abdal”. DİA. XXV: 74-76.
• BARKAN, Ö. L. (1942). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler- I İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”. Vakıflar Dergisi. 2: 279-386.
• BAYSUN, C. (1986). “Evliya Çelebi”. İA. IV: 400-412.
• BRUİNESSEN, M. V. (2003). “Evliya Çelebi ve Seyahatnâmesi”. Evliya Çelebi Diyarbekir’de. der. Martin van Bruinessen-Hendrik Boeschoten. 25-38.
• EREN, M. (1960). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi Birinci Cildinin Kaynakları Üzerinde Bir Araştırma. İstanbul.
• Evliya Çelebi b. Derviş Mehmed Zıllî (1996-2007). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. Haz. O. Şaik Gökyay-Zekeriya Kurşun-S. Ali Kahraman-Yücel Dağlı-İbrahim Sezgin-Robert Dankoff. I-X, İstanbul.
• FAROQHİ, S. (2003). Anadolu’da Bektaşilik. çev. Nasuh Barın. İstanbul.
• GÖKBİLGİN, M. T. (1952). XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası Vakıflar-Mülkler-Mukataalar. İstanbul.
• GÜNDÜZ, T. (2010). “Hacı Bektaş Veli’nin Yol Arakadaşı Kolu Açık Hacım Sultan ve Velayetnâmesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 55: 71-95.
• GÜZEL, A. (1999). Kaygusuz Abdal (Alâeddin Gaybî) Menâkıbnamesi. Ankara.
• Hammer (1329). Devlet-i Osmâniyye Tarihi. I. trc. Mehmed Atâ. İstanbul.
• HASLUCK, F.W. (1929). Christianity and Islam Under the Sultans. II. Londra.
• Hoca Sadeddin (1279). Tacü’t-Tevârih. II. İstanbul.
• KARAKAYA-STUMP, A. (2007). “Irak’taki Bektaşi Tekkeleri”. Belleten. LXXI/261: 689- 720.
• KAYAPINAR, A.-KAYAPINAR, L. (2010). “Balkanlar’da Karıştırılan İki Bektaşi Zaviyesi: XV-XVI. Yüzyılda Osman Baba ve Otman Baba Tekkeleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 55: 97-128.
• KİEL, M. (1977-1978). “The Türbe of Sarı Saltık at Babadag-Dobrudja Brief Historical and Architectonical Notes”. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi. 6-7: 205-225.
• KÖPRÜLÜ, F. (1939). “Mısır’da Bektaşilik”. Türkiyat Mecmuası. VI: 13-40.
• KÖPRÜLÜ, F. (1973). “Abdal Musa”. Türk Kültürü. XI/124: 198-207.
• KÖPRÜLÜ, O. F. (2006). “Usta-zâde Yunus Bey’in Meçhul Kalmış Bir Makalesi Bektaşiliğin Gird’de İntişarı”. Orhan Köprülü Makaleler. haz. B. Atsız Gökdağ. 154-196.
• Mecdî Efendi (1269). Terceme-i Şakâyık-ı Numâniyye. İstanbul.
• Nişancı Mehmed Paşa (1279). Tarih-i Nişancı. İstanbul.
• Otman Baba Velâyetnâmesi (Tenkitli Metin) (2007). haz. F. Kılıç-M. Arslan-T. Bülbül. Ankara.
• Saltık-nâme (2007). I-III. haz. Necati Demir-Mehmet Dursun Erdem. Ankara.
• SARAL, İ. T. (2003). “Baba Sultan (Dede Sultan)”. Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 28: 215-221.
• YAMAN, M. (1974). Büyük Türk Akıncısı, Evliyâsı, Hekîmi Karaca Ahmed Sultan Hazretleri. İstanbul.
• YİNANÇ, R.-ELİBÜYÜK, M. (2009). Kayseri İli Tahrir Defterleri (Hicrî 992, 971, 983/ Miladî 1584, 1563, 1575). I. Kayseri.