THE WAFA’IYYA ORDER IN THE SELJUK AND EARLY OTTOMAN PERIOD

Yıl 2014, Sayı: 70, 39 - 54, 11.07.2014

Haşim Şahin

Öz

The Wafâ’îyya, one of the most distinctive sects in shaping the idea of Sufism during the Seljuk and early Ottoman era was found by Tâj al-Â’rifîn Sayed Abu’l-Wafâ al-Baghdâdî known to have lived in Iraq in XI. century. The sect, in the subsequent period, was effective in a wide geographic area encompassing Iraq, Syria, and Anatolia. Dede Garkin, who is still a respected man in Alawi tradition, is the person making the Wafâ’îyya a popular sect in Anatolia, especially among the Turkomans living in central and eastern parts. One of his caliphs, Baba İlyas al-Horasânî have also gained great reputation among the nomadic Turkoman and Kurdish tribes as his sheikh and became more known with the notorious Babais Revolt against Seljuk State. While this revolt, leaving Seljuk in a difficult position politically, was put down gorily and Wafâ’î dervishes subjected to a strict prosecution by the state, they fled to the territory of Turkoman begs where the central authority was weak and continued their activities under those regions. The Wafâ’îyya began to be represented in the Ottoman lands from XIV. Century to XVI. Century. Sheikh Edebalı was the first representative of the sect in Ottoman lands. As Othman Beg’s father in law, founder of the Ottoman Empire, Sheikh Edebalı was very effective in the foundation of empire. The Wafâ’iyya, in the subsequent years was represented by Geyikli Baba, a famous Ottoman historian Ashik Pashazâda and his son in law Sayed Walayât in Ottoman lands. While the sect originally offered a Sunni character just like Ardabilî order, after especially spread around the nomadic Turkoman tribes, it took a heterodoxe structure. However, as it can be seen with the samples of Ashik Pasha-zâda and Sayed Walayât, it is known that during the Ottoman classical era, there were still sheikhs representing sunni tradition.

Anahtar Kelimeler

Sayed Abu’l-Wafâ el-Baghdâdî, Dede Garkin, Babaîs Revolte, Sheikh Edebalı, Sayed Walâyat, Manâkib-i Tâj al-Â’rifîn

SELÇUKLU VE ERKEN OSMANLI DÖNEMİNDE VEFÂİYYE TARİKATI

Öz

Türkiye Selçuklu ve erken Osmanlı devri tasavvuf düşüncesinin şekillenmesinde en belirleyicitarikatlardan birisi olan Vefâiyye XI. asırda Irak’ta yaşadığı bilinen Tacü’l-Ârifîn SeyyidEbu’l-Vefâ el-Bağdâdî ö. 501/1107 tarafından kurulmuştur. Tarikat, ilerleyen dönemdeIrak, Suriye ve Anadolu’yu içine alan geniş bir coğrafyada etkili olmuştur. Vefâiyye tarikatınıAnadolu’nun bilhassa orta ve doğusundaki kısımlarda yaşayan Türkmen zümreleri arasındapopüler hale getiren şahsiyet, günümüz Alevi geleneğinde de büyük saygı gören DedeGarkın’dır. Onun halifelerinden Baba İlyas el-Horasânî de şeyhi gibi konargöçer Türkmenve Kürt aşiretleri arasında büyük itibar kazanmış, bununla birlikte Türkiye Selçuklu yönetiminekarşı çıkardığı meşhur Babâîler İsyanı ile adını daha fazla duyurmuştur. Selçuklu yönetiminisiyasi bakımdan zor durumda bırakan bu isyan kanlı bir şekilde bastırılınca, isyanakatılan Vefâî dervişler de devlet tarafından sıkı bir takibata uğrayınca uç bölgelerinde bulunan,Selçuklu merkezî otoritesinin daha zayıf olduğu Türkmen beyliklerinin topraklarınakaçmışlar, faaliyetlerini bu beylikler bünyesinde sürdürmüşlerdir. Vefâîyye XIV. asırdanitibaren Osmanlı topraklarında da temsil edilmiştir. Tarikatın Osmanlı topraklarındaki ilktemsilcisi Şeyh Edebalı’dır. Bu zâtın beyliğin kurucusu Osman Gazi’nin kayınpederi olmasıtarikatın Osmanlı Beyliği’nin kuruluşundaki etkisini görmek açısından önemlidir. Vefâiyyesonraki yıllarda Geyikli Baba, meşhur Osmanlı tarihçisi Aşıkpaşazâde ve onun damadıSeyyid Velâyet tarafından Osmanlı coğrafyasında temsil edilmiştir. Tarikat, tıpkı Erdebiliyyegibi başlangıçta sünnî bir karakter arz ederken, bilhassa göçebe Türkmen zümreleri arasındayayılmasından sonra gayrisünnî bir yapıya bürünmüştür. Bununla birlikte Aşıkpaşazâde veSeyyid Velâyet örneklerinde görüldüğü üzere Osmanlı klasik döneminde hâlâ Sünnî geleneğitemsil eden şeyhlerin mevcudiyeti de bilinmektedir.

Anahtar Kelimeler

Seyyid Ebu’l-Vefâ el-Bağdâdî, Dede Garkın, Babâiler İsyanı, Şeyh Edebalı, Seyyid Velâyet, Menâkıb-ı Tâcü’l-Ârifîn

Kaynakça

• AŞAN, M.B. (2005). Muhammed Beşir Aşan. “Fırat Havzasında Tespit Edilen Vefâî Silsilenâmesi ve Bazı Düşünceler”. XIV. Türk Tarih Kongresi (9-13 Eylül 2002). II/2. Ankara. 1517-1524.
• AŞIKPAŞAZÂDE. (1332). Tarih. nşr.: Ali Bey. İstanbul.
• BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVİ (BOA). Ali Emîrî Tasnifi. Musa Çelebi Dönemi Evrakı. nr. 1.
• BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVİ (BOA).Ali Emîrî Tasnifi. Mehmed I. Dönemi Evrakı. nr. 1.
• DEDEKARGINOĞLU, H. (2010). Dede Garkın Süreğinde Cem, Ankara: Yurt Yayınları.
• ELVAN ÇELEBİ. (1995). Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsıbi’l Ünsiyye. haz.: İ.E. ErünsalA.Y.Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• FİRDEVSİ-İ RUMİ. Vilâyetnâme: Manâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Vel., haz.: Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• GÖLPINARLI, A. (1992). Yunus Emre ve Tasavvuf. 2. Baskı. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• GÖYÜNÇ, N. (1969). XVI. Asırda Mardin Sancağı. İstanbul.
• HARİRİZÂDE. Tıbyânu Vesâili’l-Hakâ’ik fî Beyâni Selâsili’t-Tarî., III. Süleymaniye Ktp. İbrahim Efendi. nr. 430.
• İBN BİBİ, (1956). El Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye. nşr. A.S.Erzi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• İMAM ŞA’RANİ, (1969). Tabakâtü’l-Kübrâ. II. terc.: A. Akçiçek. İstanbul.
• KARAMUSTAFA, A.T. (1993). “Early Sufism in Eastern Anatolia”. Classical Persian Sufism: From its Origin to Rûmî. ed.: Leonard Lewisohn. London.
• KARAMUSTAFA, A.T. (2005). “Yesevîlik, Melâmetîlik, Kalenderîlik, Vefâ’îlik ve Anadolu Tasavvufunun Kökenleri Sorunu”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. haz.: Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 61-88.
• KUCUR, S. (1993). Sivas, Tokat ve Amasya’da Selçuklu ve Beylikler Devri Vakıfları. Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• LAMİİ ÇELEBİ. (1995). Tercüme-i Nefahâtü’l-Üns (Evliya Menkıbeleri). haz.: S. Uludağ-M. Kara. İstanbul: Marifet Yayınları.
• OCAK. A.Y. (2009). Babaîler İsyanı. 4. Baskı. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• OCAK. A.Y. (2006). “Türkiye Selçukluları Döneminde ve Sonrasında Vefâî Tarikatı (Vefâîyye)”. Belleten. LXX/257. 111-154.
• OCAK. A.Y. (2011). Ortaçağ Anadolu’sunda İki Büyük Yerleşimci (Kolonizatör) Derviş Yahut Vefâîyye ve Yeseviyye Gerçeği: Dede Garkın & Emîrci Sultan (13. Yüzyıl). Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayını.
• ÖNGÖREN, R. (2003). Tarihte Bir Aydın Tarikatı Zeynîler. İstanbul: İnsan Yayınları.
• ŞAHİN, H. (2007). Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Dinî Zümreler (1299-1402). Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• ŞAHİN, H. (2009). “Seyyid Velâyet”. TDV İslam Ansiklopedisi. 37. İstanbul. 75-77.
• ŞAHİN, H. (2012). “Vefâiyye”. TDV İslam Ansiklopedisi. 42. İstanbul. 600-602. Tercüme-i Menâkıb-ı Seyyid Ebu’l-Vefâ. Süleymaniye Ktp. Esad Ef. nr. 2427.
• TIRMINGHAM, J. S. (1971). The Sufi Orders in Islam. Oxford.
• TURAN, O. (1998). Selçuklular ve İslamiyet. 4. Baskı. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• YÜKSEL, H. (1995). “Selçuklular Devrinden Kalma Bir Vefâî Zaviyesi (Şeyh Marzuban Zaviyesi)”. Vakıflar Dergisi. S:25. 235-250.
• YÜKSEL, H. (2001). “Bir Babaî (Vefâî) Şeyhi Zaviyesi (Şeyh Behlül Baba)”. Osmanlı Araştırmaları. S: 21. 97-105.
• YÜKSEL, H. (2008). “Kim Bu Dede Garkın?”. Türklük Araştırmaları Dergisi. S: 20. 147-162.