TÜRKMEN CENAZE TÖRENLERİNDEKİ RİTÜELLER VE SÖYLENEN ALKIŞLAR: TÜRKMENİSTAN ÖRNEĞİ

Yıl 2014, Sayı: 70, 205 - 228, 11.07.2014

Ramazan Çakır

Öz

Ölüm öncesi ve sonrası hayatla ilgili ritüellerin Türkmen kültürü ve düşüncesinde önemlibir yeri vardır. Bundan dolayı ölüm anında ve sonrasında bazı törenler yapılır. Zengin birkültürel mirasa sahip olan Türkmenlerin cenaze törenleri, taziye ve kabir ziyaretleri, toplumsaldayanışma ve dinamizmin merkezini oluşturmakta ve paylaşmayı teşvik etmektedir. Buaraştırmada, ‘katılarak gözlem, kaynak kişiler ve geniş kapsamlı literatür taraması’ tekniklerikullanılmıştır. Ayrıca, Türkmenistan›ın farklı bölgelerindeki kabir ziyaretlerinde bulunularak,fotoğraf çekimleri yapılmış ve birebir kaynak kişilerle görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Buçalışmanın amacı, Türkmenistan özelinde, Türkmen cenaze törenleri öncesinde ve sonrasındayapılan ritüeller ve alkışları Türkmenistan’da gözlemlemek, Türkmen Türkçesindeki ve TürkiyeTürkçesindeki yazılı ve canlı kaynaklardan yararlanarak her iki kültürdeki farklılık vebenzerlikleri tespit etmektir. Bu çalışmada ulaşılan bazı sonuçlar şöyledir: Çöl kumu üzerindeyalınayak cenaze namazı kılınması, bazı cenazelerde ayakkabılara para konulması, cenazeyegelenlere para dağıtılması, mevtanın 3, 7, 30 ve 40’ında erkeklerin telpek giymesi veverilen yemekte sadece tuzuna-tadına bakılması, mezarlara koç ve geyik boynuzu takılması,tahta merdiven konulması vb. Türkmen ritüellerinin bazıları Şamanizm’den kalırken, bazılarıda İslamiyet’le birlikte yerleşmiş ve yaygınlaşmıştır. Türkmenler yaşadıkları mekânlarıdeğiştirseler de bir kültür kodu olan ritüellerini ve geleneklerini değiştirmemişlerdir. Çalışmabetimsel, tanımlayıcı ve açıklayıcı niteliktedir.

Anahtar Kelimeler

Türkmen, cenaze töreni, ölüm, ritüel, alkış-dilek

TURKMEN RITUALS AND PRAYERS AT FUNERAL: “TURKMENISTAN SAMPLE”

Öz

Rituals about life before and after death have important place in Turkmen culture. For this reason, some ceremonies are organized during and after death. Funeral ceremonies and grave visits of Turkmens who have rich cultural heritage construct the social solidarity and dynamism and encourage sharing. In this article, “participant observation, reference person, broadened literature review” techniques are used. In addition to this, photos are taken during grave visits in Turkmenistan and reference people are met while visiting various graves in Turkmenistan. Main point of this research is to observe rituals and prayers before and after funeral ceremonies in Turkmenistan and to determine the similarities and differences in cultures of Turmenistan and Turkey by benefiting from written and alive sources in Turkmenistan Turkish and Turkey Turkish.. Results in this research imply that while some of Turkmenistan rituals reflect the remainings of Shamanism, some of them are recognized and widened with Islam and examples to those rituals are as following: performing salaat on desert sands without socks, putting coin inside shoes, giving money to ones who come to funeral, wearing “telpek” in the 3th, 7th, 30th and 40th days after death, tasting meals a little, hanging deer horn and putting stair on graves. Even if Turkmens changed the places where they live, they did not change their cultural codes. This paper is descriptive, definitive and explanatory in nature.

Anahtar Kelimeler

Turkmen, funeral ceremony, death, prayers- wish

Kaynakça

• AKSAN, D. (1998). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK Yayınları.
• AŞİROV, A. (2013). Mahtumkulu. Aşgabat: Türkmenistan İlimler Akademisi Milli El Yaz- malar Enstitüsü Yayınları.
• ARSLAN, M., ERDOĞAN, M. (2009). Kerbelâ Mersiyeleri. 1.Baskı. Ankara: Grafiker Ya- yınları.
• BALAKAYEV, D., BAYHANDU, S., GAREYEV, R. (1994). Türkmenbaşı’nın Pehimleri ve Sargıtları, Aşgabat: Ruh Yayınları.
• BAYMIRADOV A., HOCAGALIYEV A. (1992). Türkmen Halk Dörediciliği, Aşgabat.
• BİLGİN, V. (2007). “Türkmenistan’ın Dinî Hayatında Geleneksel Kültürün Hâkimiyeti” Uluslarası Türk Dünyasının İslamiyet’e Katkıları Sempozyumu Bildirileri, Isparta:551-562.
• BÜLTEN PRESS. (2003). No: 53, Aşgabat.
• ÇAKIR, R. (2006). “Berdinazar Hüdaynazarov’un Romanlarında Halk Edebiyatı Un- surları” Akademik Araştırmalar Dergisi, 29(8): 1-24.
• DERYAYEV, H. (1981-1987). Eserler. I. II. III. Cilt. Aşgabat: İkbal Yayınları
• DEVELİOĞLU, F. (1998). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. Ankara: Aydın Kitabevi
• DİNÇ, A., ÇAKIR, R. (2008).Türkmen Kültürü ve Türkmenlerin Sosyo-İktisadi Düşüncesi. İstanbul: Ayrıkotu Yayınları.
• EDEBİYAT VE SUNGAT GAZETESİ. (1991). Aşgabat.
• ERCİLÂSUN, A. B. (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ERDEN, A. (1998). “Batı Anadolu Türkmenlerinde Ölüm Kültürü Üzerine Derlemeler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, S: 6.
• EREN, H. (1999). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Ankara.
• ERGİN, M. (1988). Dede Korkut Kitabı. İstanbul:Boğaziçi Yayınları.
• ERSOY, R. (2002). “Ölümün Belirtileri ve Bunlardan Sakınma ile İlgili İnanç ve Uygulama- lar” (Türklerde Ölüm ve Ölü İle İlgili Rit ve Ritüeller. Milli Folklor, S.54. 86-101.
• GELDİYEV, G. (2003). Türkmen Şairane Halk Dörediciliği. Aşgabat: Türkmenistan Devlet Yayınları
• GOÇMURADOV, B. (1993). Molla Töre Ahun Risalesi, Vatan Gailesi, Aşgabat.
• GUVANCALIYEV, O. (1989).Yandırdın Bibi. Aşgabat.
• GÜCÜKOV, Sapar. (1997). Alkışlar ve Dilekler Sözlüğü, Aşgabat: İlham Yayınları
• HAMZAYEV, S.Altayev, G.Açılova, V.Mesgudov. (1962). Türkmen Dilinin Sözlüğü, Aşgabat: Türkmenistan SSR Ilımlar Akademisinin Neşirleri.
• HUDAYNAZAROV, B. (1989). Seçme Eserler, Aşgabat.
• HUDAYNAZAROV, B. (2002). Kumlular. çev: Ramazan Çakır. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• İLYASOVA, G. (2005). Türkmen Halk Irım-İnaçları. Aşgabat: Miras Yayınları.
• İNAN, A. (2000). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Ta- rih Kurumu Yayınları.
• KALAFAT, Y. (1999). Eski Türk İnançlarının İzleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• KALAFAT, Y. (2003). “Türkiye’de Halk İnançları ve Alevilik”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Bahar 1999 (9). 15-21.
• KALAFAT, Y. (2005). “Batı ve Doğu Türk Halk İnançlarında Dua”www.ocaq.net, s.2.Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, (217). 17-21.
• KALAFAT, Y. (2007). Balkanlardan Uluğ Türkistan’a Türk Halk İnançları, Ankara: Berikan Yayınları.
• KALAFAT, Y. (2010). “Göklen Türkmenleri Halk İnançlarında Ölüm Temasına Dair Bazı Karşılaştırmalar”. Türklük Bilim Araştırmaları Dergisi. (28). 219-230.
• KERBABAYEV, B. (1959). Eserler Toplumu. 4. cilt. Aşgabat.
• KİLİ, G. Y. (2007) “Hakaslarda Ölümle ile İlgili Gelenekler”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. (4) 65-87.
• LORD, R. (2004). (Çeviren: Evrim Ölçer) ,“Mit ve Ritüel”. Milli Folkor.(61).187-195.
• NURBERDİYEV, P. (1989). Gatakar, I.,Aşgabat.
• ORAYEV, O. (1993). Irımlar, Aşgabat: Ruh yayınları.
• ÖRNEKLERİYLE TÜRKÇE SÖZLÜK. (1995). Ankara: M.E.B. Yayınları.
• SOVYET EDEBİYATI DERGİSİ. No:2, 1991.
• SÖYEGOW, M. (2002). “Eskiden Dilimizde Kalan İnanç İzleri”. Türk Dünyası Tarih Dergisi. 57.
• TAGANOV, Ş. (1989). Gara Yılgın. Aşgabat.
• TARAMA SÖZLÜĞÜ. (1995). 1.cilt. 3. Baskı. Ankara: TDK yayınları.
• TATLIOĞLU, D. (1999). “Türkmenistanıda Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili İnanç ve Uy- gulamalar”.Akademik Araştırmalar Dergisi,(2) 24.
• TATLIOĞLU, D. (2002). Türkmenistan’da Dini ve Tarihi Ziyaret Yerleri. Sivas: Dilek Matbaası.
• TÜRKÇE SÖZLÜK. (1988). TDK Yayınları, 1. Cilt, 9.Baskı, Ankara.
• TÜRKMENBAŞI, S. (2005). Ruhname, çev.: Erdoğan, Y., Çakır, R., Can, H. Aşgabat: Devlet Yayınları.
• USSAYEVA, O. (1990). Uçurum. Aşgabat.
• YILDIZ, H. (2007) “Alevi Geleneğinde Ölüm ve Ölüm Sonrası Tören ve Ritüeller” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi. (42). 1-21. Kaynak Kişi Dizini
• SERDAR, Molla. (2004). Mülakat: Köroğlu Caddesindeki Şehitler Camisi İmamı, Aşgabat.
• DOVLETOV, Baham. (2011). Mülakat: Türkmenabat şehrine bağlı Zarpçı köyünde ikamet ediyor, 30 yaşında, İngilizce Öğretmeni.
• SEYİDOV, Muhammed (2005): Ahal Vilayetine bağlı Deşt köyünde ikamet ediyor, yaşında, Türkmen Dili Öğretmeni. İnternet Kaynakları
• ALAŞ, O. (2008). Türkmenistan Göktepe Zaferi, http://www.msxlabs.org/forum/ turkmenistan/200949-turkmenistan-goktepe-zaferi.html#ixzz1UX8NWGPX, Erişim tarihi: 09.03. 2012