ORTAÇAĞ İRAN’INI ANLAMAK: FİRDEVSÎ, NİZÂMÜ’L-MÜLK, SABBÂH VE HAYYAM

Yıl 2016, Sayı: 77, 77 - 102, 15.03.2016

Ömer Soner Hunkan

Öz

Moğol öncesi ortaçağ İran’ını, her biri kendi alanında meşhur devrin dört sembol isim Firdevsî, Nizâmü’l-Mülk, Hasan Sabbâh ve Ömer Hayyam’ın biyografileri üzerinden irdelemeye çalışmak, bu dönemdeki İran imgesi hakkında hem bir fikir verebilir hem de siyasî tarihinin yoğunluğu içinde kaybolan olguları daha iyi anlamayı kolaylaştırabilir. Zira İran’ın İslâm öncesi geleneklerinin yeniden ihyası ve yeni fatihler yani Araplar ve Türkler karşısında İran’ın Fars milli hissiyatına sığınarak var olma mücadelesi, farklı alanlardaki bu şahsiyetleri ortak bir zeminde buluşturmaktadır. İşte bu makalede, Firdevsî, Nizâmü’l-Mülk, Hasan Sabbâh ve Ömer Hayyam’ı İran’ın millî bir değeri haline getiren ortak vasıflarının tarihi izleri sürülerek, biyografileri çerçevesinde bazı sonuçlara ulaşılmaya gayret edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

İran, Firdevsî, Nizâmü’l-Mülk, Sabbâh, Hayyam

UNDERSTANDING THE MEDIEVAL IRAN: FERDOWSI, NIZÂM AL-MULK, SABBAH AND KHAYYAM

Öz

There are four symbol names in the medieval Iran. Each is well-known in their field. They are Ferdowsi, Nizâm al-Mulk, Sabbâh and Khayyam. Trying to examine Iran through their biographies can give an idea about the image of Iran in this period. On the other hand, the phenomena are lost in the depths of intense political history and more easily understood. Because again revival efforts of Iran’s pre-Islamic tradition and Irans’ desire to shelter Persian nationalism against the new conquerors Arabs and Turks, bring these personalities together on a common ground. This article aims to reach some conclusions by means of their biographies by tracing the common characteristics that make which makes Firdevsî, Nizâmü’l-Mülk, Hasan Sabbâh and Ömer Hayyam national values of Iran

Anahtar Kelimeler

Medieval Iran, Ferdowsi, Nizâm al-Mulk, Sabbah, Khayyam

Kaynakça

• AHMED B. MAHMUD. (1977). Selçuk-Nâme. I-II. hzr: Erdoğan Merçil. İstanbul: Tercüman Yayınları.
• ALİCAN, M. (2014). Selçuklu Veziri Amidülmülk Kündürî’nin Yükselişi ve Düşüşü. The Journal of Academic Social Science Studies. 3 (29): 237-259.
• ARNOLD, T. W. (1982). İntişar-ı İslam. çev: Hasan Gündüzler. Ankara: Akçağ Yayınları.
• AZZAVÎ, (1940). İbn Hassül’ün Türkler Hakkındaki Bir Eseri. çev: Ş. Yaltkaya. Belleten. 4 (14-15): 235-266.
• “BAKIR, A., & ALTINGÖK, A.” (2011). Klasik ve Çağdaş Kaynaklar Işığında Turan İran Kavramı ve Tarihsel Coğrafyası. Tarih İncelemeleri Dergisi. XXVI (2): 361-422.
• BARTHOLD, W. (1990). Moğol İstilasına Kadar Türkistan. hzr: Hakkı Dursun Yıldız. An- kara: TTK Yayınları.
• BARTHOLD, W. (1984). İslam Medeniyeti Tarihi. İzah ve Düzeltmeler: Fuad Köprülü. An- kara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• BELÂZURÎ, (1987). Fütûhu’l-Buldân, çev. Mustafa Fayda. Ankara: KB Yayınları.
• BEYHAKÎ, (1361). Ebu’l-Hasan. Târîh-i Beyhak. tashih: A. Behmenyâr. mukaddime: Mirza Muhammed Kazvînî. Kitâbfuruşî Furugî.
• BOSWORTH, C. E. (1980). İslam Devletleri Tarihi. çev: E. Merçil ve M. İpşirli. İstanbul: Oğuz Yayınları.
• CÜVEYNÎ, (1998). Tarih-i Cihangüşa, çev: Mürsel Öztürk. Ankara: KB Yayınları.
• ÇELEBİ, A. H. (2003). Ömer Hayyam ve Rubaileri. İstanbul: Hece Yayınları.
• FİRDEVSÎ, (1994) Şehnâme. çev. Necati Lugal. I-IV. İstanbul: MEB Yayınları.
• FİRDEVSÎ, (1999), Şehnâme (Şerîfî Şehnâme Çevirisi). I-IV. hzr: Zuhal Kültüral ve Latif Beyreli. Ankara: TDK Yayınları.
• HAYYAM, Ö. (2003). Rubailer. çev. Sabahattin Eyüpoğlu. İstanbul: İŞ Bankası Yayınları.
• HOURCADE, B. (2000). İran: Fizikî ve Beşerî Coğrafya. DİA. 22: 392-394. İstanbul: Diya- net Vakfı Yayınları.
• HUNKAN, Ö. S. (2007). Türk Hakanlığı Karahanlılar (766-1212). İstanbul: IQ Yayınları.
• HÜSEYNÎ, (1943). Ahbâru’d-Devleti’s-Selcukiyye. çev. Necati Lugal. Ankara: TTK Yayınları.
• İBN FAKÎH, (1996). Kitâbu’l-Buldân. nşr. El-Hâdî. Beyrut: Dârü Âlemi’l-Kütüb.
• İBNÜ’L-ESÎR, El-Kâmil fi’t-Târîh. I-XII. redaktör: Mertol Tulum. İstanbul: Bahar Yayınları.
• KANAR, M. (1996). Firdevsî. DİA. 13: 125-127. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• KAZVÎNÎ, Z. B. M. Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd. Beyrût: Dâru Sâdır.
• KÂŞGARÎ, (1991). Mahmûd Dîvânu Lugâti’t-Türk. I-IV. çev. Besim Atalay. Ankara: TDK Yayınları.
• KİTAPÇI, Z. (2008). Orta Doğuda Türkler, Konya: Yedi Kubbe Yayınları.
• KRAMERS, J. H. (1997). İran: Tarihi ve Etnografik Bakış. İA. 5 (2): 1013-1030. Eskişehir: MEB Yayınları.
• KURT, H. (1998). Orta Asya’nın İslamlaşma Süreci (Buhârâ Örneği). Ankara: Fecr Yayınları.
• KURPALİDİS, G. M. (2007). Büyük Selçuklu Devletinin İdarî Sosyal ve Ekonomik Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• LEWİS, B. (1995). Haşîşîler. çev: Ali Aktan. İstanbul: Sebil Yayınları.
• MERÇİL, E. (2013). Ziyârîler. DİA. 44: 498-499. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• MERÇİL, E. (1992). Büveyhîler. DİA. 6: 496-497. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• MİNORSKY, V. Ö. (1997), Hayyam. İA. 9: 472-480. Eskişehir: MEB Yayınları.
• NASKALİ, E. (2000), İran: İslam Öncesi Tarih. DİA. 22: 394-395. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• NİZÂMÎ ARÛZÎ, (1377). Çehâr Makâle. nşr: Muhammed Kazvînî. Tahran: Müessese-i İntişârât-ı Emîr-i Kebîr.
• NİZÂMÜ’L-MÜLK, (1999). Siyâset-Nâme. hzr: M. Altay Köymen. Ankara: TTK Yayınları.
• OCAK, A. (2002). Selçukluların Dinî Siyaseti (1040-1092). İstanbul: Tatav Yayınları.
• ÖZ, M. (1997). Haşîşiyye. DİA. 16: 418-419. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• ÖZAYDIN, A. (1997). Hasan Sabbâh. DİA. 16: 347-350. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• ÖZAYDIN, A. (2007). NizâmülMülk. DİA. 33: 194-196. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• ÖZAYDIN, A. (2002). Kündürî. DİA. 26: 554-555. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• ÖZAYDIN, A. (1989). Alamut. DİA. 2: 336-337. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• ÖZGÜDENLİ, O. G. (2000). İran: Fetihten Safevilere Kadar. DİA. 22: 395-400. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• RÂVENDÎ, (1999). Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr. I-II. çev: Ahmet Ateş. Ankara: TTK Ya- yınları.
• RİTTER, H. (1997). Firdevsî. İA. 4: 643-649. Eskişehir: MEB Yayınları.
• STEPANİANTS, M. (2012). Zerdüştlüğün İslâm ile Karşılaşması. çev: Cahid Kara. Journal of Islamic Research. 23(2): 89-99.
• ŞİŞMAN B.ve KUZUBAŞ M. (2007). Şehnâme’nin Türk Kültür ve Edebiyatına Etkileri, İstan- bul: Ötüken Yayını (PDF).
• TOGAN, Z. V. (1966-1967). Karahanlılar (840-1212) Ders Notları. İSAM ktp.
• TURAN, O. (1993). Selçuklular Tarihi ve Türk - İslam Tarihi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• UNAT, Y. (1998). Hayyâm. DİA.17: 66-68. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• USTA, A. (2013). Türklerin İslamlaşma Serüveni Sâmânîler. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• YAKUT, Mucemu’l-Buldân, I-V. nşr: F. A. El-Cundî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• YAZILITAŞ, N. (2010). Fâtımî Devleti Tarihi. İstanbul: Kriter Yayınları.
• YILDIZ, H. D. (2000). İslâmiyet ve Türkler. İstanbul: Kamer Yayınları.
• YILDIZ, H. D. (1988). Abbâsîler. DİA. 1: 31-48. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• YİĞİT, İ. (1995). Emeviler. DİA. 11: 87-104. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• WELLHAUSEN, J. (1963). Arap Devleti ve Sukutu. çev: Fikret Işıltan. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.