KUL HİMMET’İN ŞİİRLERİNDE ALEVÎ-BEKTAŞÎ İNANÇ SİSTEMİNİN TEMELLERİNE DAİR BAZI YANSIMALAR

Yıl 2016, Sayı: 77, 271 - 290, 15.03.2016

Recep Tek

Öz

Bektaşî tarikatı XIII. yüzyıldan itibaren Anadolu’da teşekkül etmeye başlayan edebiyatın imkânlarından yararlanarak kendine özgü bir edebiyat geleneği yaratmıştır. Bu edebiyat geleneğinin XIV. yüzyılda Kaygusuz Abdal ile kurulduğu ifade edilmektedir. Hayatı hakkında kaynaklarda çok sınırlı bilgi bulunan Kul Himmet’in XVI. yüzyılın ikinci yarısı ile XVII. yüzyılın ilk yarısında yaşadığı tahmin edilmektedir. Alevî-Bektaşî edebiyat geleneğinin yedi ulu ozanından biri kabul edilen Kul Himmet, yaşadığı çağdan itibaren büyük bir şöhret kazanmıştır. Kul Himmet, kendisinin de içinde bulunduğu Alevî Bektaşî topluluğunu kimi zaman “Gürûh-ı nâci” kimi zaman da “Hüseynî” olarak nitelendirir. O, edepli olmanın, uluya hizmet küçüğe izzet göstermenin, kötülüğe iyilikle mukabele etmenin, hiç kimsenin kötülüğünü istememenin, incitmemenin, alçakgönüllü olmanın, küsmemenin, sabırlı olmanın, sır tutmanın bu topluluğun hasletleri olduğunu şiirlerinde vurgular. Onlar, bu özellikleriyle daha dünyadayken sıratı geçmişlerdir. Kul Himmet’e göre bu toplulukta ayrılık-gayrılık yoktur; birlik ve dirlik vardır. Allah, Muhammet, Ali üçlemesinin sıklıkla tekrar edildiği şiirlerinde Hz. Ali sevgisi ön plandadır. Çeşitli isimlerle vasıflandırılan Hz. Ali, Kul Himmet’e göre daha kâinat yaratılmadan önce vardır ve onun adı ve sevgisi daha elest bezminde bu gürûhun kalbine nakşedilmiştir. Alevî-Bektaşî inancında vahdet-i vücut anlayışının merkezinde yer alan Hz. Ali, yeryüzünde farklı suretlerde tecelli etmiştir. Bu hususların yanı sıra on iki imama bağlılık, tevella ve teberra inancı, muhabbet anlayışı ve musahip kardeşliği, ayin-i cem ve buna ait birtakım ritüeller kısacası Alevî-Bektaşî inanç sisteminin birtakım esasları şiirlerde işlenmiştir. Çalışmada Kul Himmet’in şiirlerinde geçen ve Alevî-Bektaşî felsefesinin temellerini oluşturan bu muhteva hususiyetleri örnek metinlerden hareketle açıklanmaya ve bu bağlamda Alevî-Bektaşî inancının şairin şiir dünyasını nasıl etkilediği gösterilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Alevî-Bektaşî edebiyatı, Alevî-Bektaşî inancı, Kul Himmet

SOME REFLACTIONS ON THE FOUNDATIONS OF ALEVI BEKTASHI BELIEF SYSTEM IN KUL HIMMET’S POEMS

Öz

The Bektashi sect created peculiar literary traditions by benefitting from the facilities of the literature that was emerging in Anatolia as of the XIII. century. This literary tradition is said to have been established by Kaygusuz Abdal. Kul Himmet, about whose life there is limited information in sources, is thought to have lived between the second half of the XVI. century and the first half of the XVII. century. Considered to be one of the seven supreme minstrels of Alevi-Bektashi tradition, Kul Himmet gained a huge reputation in the century he lived. Kul Himmet sometimes characterizes the Alevi Bektashi community, of which he is one of the members, as “Gürûh-ı nâci” and sometimes as “Hüseynî”. In his poems, he emphasizes the fact that being decent, respecting seniors and showing compassion to younger ones, responding to malignancy with kindness, not wanting the bad of anyone, not offending anyone, being modest, being patient and keeping secrets are features of a community. According to Kul Himmet, they passed through the as-sirat al-mustaqeem by means of these features. Kul Himmet believes that this community frowns upon disagreement and favors togetherness. In his poems, which pay tribute to the trio of Allah God , Mohammed and Ali, the sympathy to Ali is in the foreground. According to Kul Himmet Hz. Ali was brought to life far before the universe was created and his name was engraved in the hearts of this community. Hz. Ali, who is at the heart of the unity of existence belief, appeared on the world in different guises. Along with these points, attachment to twelve imams, tevella and teberra belief, friendly talk, companionship, cem rituals and a number of other rituals connected with these and, briefly, a set of beliefs system of Bektashi were handled in poems. The present study aims to explain these aspects, which are present in Kul Himmet’s poems and form the basis of Alevi-Bektashi philosophy, by means of sample texts to show how Alevi-Bektashi belief system affects the poem world

Anahtar Kelimeler

Alevi-Bektashi literature, Alevî-Bektashi belief system, Kul Himmet

Kaynakça

• ALBAYRAK, N. (2002). Kul Himmet. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, c. 26. s. 352.
• AKTÜRK, H. ve TUĞRUL, T. (2014). Alevi Bektaşi Kaynaklarında İnsan Yetiştirme Mode- li. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. S. 72, s. 211-225.
• ASLANOĞLU, İ. (1997). Kul Himmet. İstanbul: Ekin Yay.
• ATALAY, B. (1991). Bektaşîlik ve Edebiyatı. 2. Baskı. İstanbul: Ant Yay.
• BUHARİ. Sahih-i Buhari. 63/8.
• DEDEBABA, B. N. (2006). Bütün Yönleriyle Bektaşîlik ve Alevîlik. c. VII, Ankara: Ardıç Yay.
• DEMİRCİ, M. (2008). Nûr-ı Muhammedî. İstanbul: Kitabevî.
• EBU DAVUD. Sünnet.c.1.
• EL-ACLÛNÎ. Keşfü’l-Hafâ. c. 2, s. 165.
• ERDEM, C. ve DEMİR T. (2010). Bektaşîlik Öğretisinde Terim ve Kavramlar. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. S. 55, s. 437-470.
• ERÖZ, M. (1977). Türkiye’de Alevîlik Bektaşîlik. İstanbul: Otağ Matbaacılık.
• EYUBOĞLU, İ. Z. (1991). Alevî-Bektaşî Edebiyatı. İstanbul: Der Yay.
• FIĞLALI, E. R. (2006). Türkiye’de Alevîlik Bektaşîlik. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yay.
• GÖLPINARLI, A. (1968). Halk Edebiyatımızda Zümre Edebiyatları. Türk Dili, XIX (207): 357-376.
• GÖLPINARLI, A. (1977). Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İn- kılap ve Aka Kitabevleri.
• GÖLPINARLI, A. (1992). Alevî-Bektaşî Nefesleri. 2. Baskı. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• GÖLPINARLI, A. (1997). Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• GÖLPINARLI, A. (2013). Kaygusuz Abdal, Hatayî, Kul Himmet. İstanbul: Kapı Yay.
• GÜNAY, U. (1999). Türkiye’de Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi. Ankara: Akçağ Yay.
• HANBEL, A. Zevaid. c. 6, s. 226.
• HANBEL, A. El Müsned. c. II, s. 332; c. III, s. 145; c. XIX, s. 28, 135, 369, 462.
• HEYSEMÎ. Mecmeu’z-Zevâid. c. IX, s. 38, 111.
• IŞIK, C. (2011). Alevî Bektaşî Geleneğinde Muhabbet: Ruhsal Bir Bilgi Ortamı. Milli Folk- lor, 23 (89): 147-159.
• İBN-İ MACE. Kitabu’l Fiten. s.17.
• İBN-İ MACE. Sünen. c. 2, s. 1322.
• İMAM-I GAZÂLÎ. İhyâ-u Ulûmiddîn. c. 3, s. 14.
• KARAGÖZ, İ. (2010). Dinî Kavramlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
• KARAHAN, A.(1998). Türk Kültürü ve Edebiyatı. İstanbul: MEB Yayınları.
• KORKMAZ, E. (2005). Alevîlik ve Bektaşîlik Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi.
• MERDANOĞLU, H. (2014). Tarihi Gerçekler Işığında 100 Soruda Alevîlik. Ankara: Tanyeri Kitap Yayıncılık Ltd. Şti.
• MÜSLİM. Fezâilü’s-Sahâbe. Hadis No: 2409.
• MÜSLİM. Sahih-i Müslim. 1874/4.
• ÖZCAN, S. (2011). Kul Himmet’in Şiir Dünyası, Şiirlerinde Gelenek, Etkileşim ve Eğitim. Ya- yımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Dokuz Eylül Üniv. Eğitim Bilimleri Enstitüsü Türkçe Eğitimi Anabilim Dalı Türkçe Öğretmenliği Programı. İzmir.
• ÖZKIRIMLI, A. (1993). Alevîlik-Bektaşîlik. 2. Baskı. İstanbul: Cem Yay.
• SAYGI, H. (2007). Soru ve Cevaplarla Alevî-Bektaşî İnancı. 2. Baskı. İstanbul: Cem Yay.
• TABERÂNÎ. Kebir. c. IX, s. 288; c. XXII, s.18.
• TABERÂNÎ. Evsat. c. VIII, s.38.
• TİRMİZÎ. İman. s.18.
• TOKER, A. (2013). Hanedân-ı Ehl-i Beyt On İki İmam. İstanbul: Buhara Yay.
• ULUSOY, A. C. (1986). Hünkâr Hacı Bektaş Veli ve Alevî-Bektaşî Yolu. Ankara: Akademi Matbaası.
• YALÇIN, A. (2007). Hacı Bektaş-ı Veli ve Bektaşî Alevîlik. İstanbul: Derin Yay.
• YARDIMCI, M. (2014). Yaşamları Sanatları ve Şiirlerinin Yorumlarıyla Âşıklarımız. 2. Baskı. İzmir: Kanyılmaz Matbaacılık.
• YAVUZ, Y. Ş. (1992). Bezm-i Elest. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Tür- kiye Diyanet Vakfı Yay. c. 6, s. 106-108.
• YAZIR, E. M. H. (2000). Kur’an-ı Kerim ve Meâli. Yay. Haz. Ali ARSLAN, Cengiz YAĞCI. Hikmet Neşriyat.
• YILMAZ, A., AKKUŞ, M. ve ÖZTÜRK, A. (2010). Makâlât. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• ZEKİZÂDE, A. R. (1391). Mirac-ı Peygamber ve Ona Duyulan Şüphelere Verilen Cevaplar. Tahran. s. 378, Hadis No: 983.
• ZELYUT, R. (2011). Anadolu Alevîliğinin Kültürel Kökeni Türk Alevîliği. Ankara: Kripto Yay.
• ZELYUT, R. (2015). Hünkâr Hacı Bektaş-ı Veli. 2. Baskı. Ankara: Kripto Yay.