AHİLİĞİN YAYILMA ALANI VE AZERBAYCAN

Yıl 2016, Sayı: 78, 159 - 176, 08.06.2016

Asger Ahmed

Öz

Ortaçağ'da Orta Asya'dan Balkanlara kadar Türklerin yaşadığı coğrafyalarda yaygın ve bu bölgelerin Türkleşmesinde ve İslamlaşmasında büyük öneme haiz olmuş Ahîliğin ortaya çıktığı ve şekillendiği ilk bölgelerden birinin de Azerbaycan olduğu kabul edilmektedir. X asırdan itibaren Ebubekir Hüseyin ibn Ali ibn Yezdanyar Urmevî ö.944 , Ahî Ferec Zencanî ö.1065 ve diğer önemli Ahîlerin Azerbaycanda yaşamış ve etkinliklerini sürdürmüş olmaları, Ahîliğin bu bölgelerde yayıldığını kanıtlayan delillerdir. Ahîlik düşüncelerinin Anadolu Türkiyesi’nde yayılması ve burada etkin bir yapıya dönüşmesinde de Azerbaycan Türkleri önemli rol oynamışlardır. Nitekim, Ahîlik düşüncelerini sistemleştirerek güçlü ahî birlikleri oluşturup onların Anadolu'da ve diğer çoğrafiyalarda yaygın ve etkin hale gelmesinde önayak olan ve Ahî Evren lakabı ile bilinen Şeyh Mahmud Hoylu Azerbaycan'ın Hoy şehri doğumluydu. Bununla birlikte, ahîlik Anadolu’da güçlü bir örgütlenmeye ve etkin bir merkeze kavuştuktan sonra da Azerbaycan’da varlığını ve nüfuzunu korumaya devam etmişti. Tarihi Azerbaycan topraklarında XIV-XVI yüzyıllara ait Ahî zaviyelerin Bakü’nün Kürdehanı köyündeki Ahî Nurullah zaviyesi, Ermenistan’ın Eleyez köyündeki Ahî Tevekkül zaviyesi , türbelerin Gence’deki Cömert Kasab türbesi , epigrafik yapıların Bakü Kalesi’nin güney girişine kazınmış kitabe ve Azerbaycan’ın sosyopolitik hayatında önemli rol oynamış şahısların Ahî Mühammed, Ahî Yusuf, Şeyh İzzetin, Şeyh Sadreddin, Ahî Hanife, Ahî Hasan vb. mevcudiyeti de bunu kanıtlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ahîlik, Ahî birlikleri, Fütüvvet, Fütüvvetnameler, Ahî Ferec Zencanî, Ahî Evren

EXPANSION EREA OF AKHISM AND AZERBAIJAN

Öz

In the middle ages, one of the first places where akhism, which was widespread from Central Asia to Balkans inhabited by Turks and had a vital role in Turkism as well as islamisation occurred, was formed is considered to be Azerbaijan. Since the 10th century akhis such as AbuBakr Huseyn-ibn-Ali ibn-Yazdanyar Urmavi death 944 , Akhi Farac Zencani death 1065 and others living and acting in Azerbaijan have proved the fact that akhism was widespread in these areas. Moreover, Azeri Turks have a great role in spreading akhism ideology in Turkish Anatolia and turning it into an excellent organization. The so-called Akhi Evren who spread and popularized it in Asia Minor by systematizing akhism ideas and creating akhi-brotherhood was exactly Sheikh Mahmud Khoylu from Khoi city of Azerbaijan. On the other hand, Akhism could preserve its reputation as well as existence in Azerbaijan after it had become and turned into a strong and central organization in Asia Minor. It is know that having the lodges of XIV-XVI centenaries belonging to akhis who kept the existence in historical places of Azerbaijan Akhi Nurullah lodge in the Kurdehani village of Baku, Akhi Tavakkul lodge in the Alayaz village of Armenia and etc , tombs Comard Qassab tomb in Ganja , epigraphic monuments the engraved epigraph of south gate of Baku castle in the month of Rajab in 1384 , people who have a great role in social and political life of Azerbaijan and consider themselves as Akhi the sheikh of the Sect of Khalvatiya Akhi Muhammad, Akhi Yusif, Sheikh Izaddin, sheikh Sadraddin, among Safavid adherents Akhi Hanifa, Akhi Hasan and others member of this organization. The leader of the revolt against Timurid in Tabriz was Akhi Qessab, and one of the authoritative emirs in Ag Qoyunlu palace was Akhi-Farac-ibn Ali. One of the commanders of Shah Ismail was Akhi Soltan Tekali also proves it

Anahtar Kelimeler

Akhisim, Ahî organizations, Futuwwa, treatises on Futuwwa, Ahî Farac Zancani

Kaynakça

• ANADOL, C. (1991). Türk-İslâm Medeniyetinde Ahîlik Kültürü ve Fütüvvetnâmeler. Ankara: KB. Yayınları.
• ALİYARLI, S. (2012). Tarihimiz: Açıklanmamış Mevzuları ile. Mutərcim, Bakü.
• AŞURBEYLI, S. (2006). Şirvanşahlar Devleti: Abilov. Zeynalov ve oğulları. Bakü Azerbeycan Arkeolojisi. (2008). VI, Bakü: Şark-Garb Yayınları.
• Azerbeycan Tarihi (1996). Uzak Keçmişten 1870’li Yıllara kadar. Bakü: Azerbaycan Yayınevi.
• Azerbeycan Tarihi (1998). II, Bakü: Elm.
• Azerbeycan Tarihi (1998). III, Bakü: Elm.
• BABA, K. (2007, 21 Ekim). Azerbaycan’da salefi harekâtı. Yeni Çağ Gazetesi.
• BAĞIROV, A. (2001). Bertels ve Azerbaycan Edebiyyatı. Bakü: Elm.
• BAHAÜDDIN, M. V. (2004). İlk Dönem İslam Siyâsî TarihininŞekillenmesinde HorasanBölgesinin Yeri ve Önemi. Selçuk Üniversitesi İlahîyat Fakültesi Dergisi, 18, 115-135.
• BAYRAM, M. (1991). Ahî Evren ve Ahî Teşkilâtı’nın Kuruluşu, Konya: Damla Matbaacılık.
• BAYRAM, M. (2001). Tarihin Işığında Nasreddin Hoca ve Ahî Evren. İstanbul: Bayrak Matbaası.
• BAYRAM, M. (2001). Türkiye Selçukluları Döneminde Bilimsel Ortam ve Ahîliğin Doğuşuna Etkisi, Türkiyat Araştırmaları EnstitüsüTürkiyat Araştırmaları Dergisi, (10), 1-11.
• BOLAT, A. (2003). Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melâmetîlik. İstanbul: İnsan Yayınları.
• CAHEN, C. (1996). Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler. Çev. Yıldız Moran. İstanbul: E Yayınları.
• ÇAĞATAY, N. (1990). Bir Türk Kurumu Olan Ahîlik. Ankara: TTK.
• EFENDIYEV, O. (2007). Azerbaycan Safaviler Devleti. Bakü: Şark-Garb.
• EFLÂKÎ, A. (1986). Ariflerin Menkıbeleri. Büyük Fikir Kitapları Dizisi I, Çev. T. Yazıcı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• ERDOĞRU, M A. (2000). Anadoluda Aliller ve Ahî Zaviyeleri. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi.(IV), 37-55.
• HEYƏT (2011). Təsəvvüf Tarixi. Bakü: Baki İslam Universiteti Nəşri. Kabusname (2014). Çev. Rehim Sultanov. Bakü.
• KACAR, Ç. (1997). Gadim ve Orta Asrlar Azarbaycanın Görkemli Şahsiyyetleri. Bakü: Nicat.
• KAZICI, Z. (1998). Ahîlik. md. İstanbul: DİA I, 540-542.
• KÖKSAL, M.F. (2008). Ahî Evran ve Ahîlik. Kırşehir: Arter Ltd. Şti.
• KÖPRÜLÜ, F. (1984). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar.Ankara: DİB.
• MEMMEDLİ, H. (2008). Ahîlik ve Onun Azerbaycandakı izleri. Turkun səsi Makaleler toplusu. Bakü: Vektor.
• MUSALI, N. (2011, 20-22 Eylül). Safevîler ve Ahîler.Erciyes Üniversitesi Ahîlik Uluslararası Sempozyumu Bildiri Kitabı. Kayseri: Candan Matbaacılık, 45-68
• MUSALI, N. (2011). İbn Bezzaz’ın 'Safvet Üs-Safa' Adlı Eserinde Azerbaycan Ahîliği, 1. Uluslararası Ahîlik Kültürü ve Kırşehir Sempozyumu (15-17 Ekim 2008) II, Kırşehir, 795- 810.
• NEMETOVA, M. (1987). Asırların Taş Hafızası. Bakü: Işıq Yayınları.
• NEMETOVA, M. ( 1959). Şirvanın XIV-XVI. Asırlar Tarihinin Öğrenilmesine Dair: Epigrafik Abideler Temelinde. Bakü: Azerbaycan SSR EA Yayınları.
• OCAK, Y. (1996) Fütüvvetname. DİA. XIII, 264-265.
• ONULLAHÎ, S. (1982). XIII-XVII. Asırlarda Tebriz Şehri: Sosyal-İktisadi Tarihi. Bakü: Elm.
• ÖZERKMEN, N. (2004). Ahîliğin Tarihsel – Toplumsal Temelleri ve Temel Toplumsal Fonksiyonları – Sosyolojik Yaklaşım. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, (44), 57-78.
• PIRIYEV, V. (2003). Azerbaycan XIII-XV. Asırlarda. Bakü: Nurlan.
• RESULZÂDE, M. Nizamî Kimdir? http://www.rasulzâde.org/books/9_4.html.
• RIHTIM, M. (2012, 12 Nisan). Ahîlik, Zaman Gazetesi.
• RIHTIM, M. (2010). Azerbaycan Tasavvuf Tarihinde İlk Sufîler (VIII-XI. Asırlar). Journal Of Qafgaz University History. Law And Political Sciences, (29). Bakü, 102-111.
• RUMLU, H. (2006). Ahsenü’t-Tevârîh. Çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu
• SÜMER, F. (1999). Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Şah İsmayıl Hatayî (1966). Eserler: İlmi-Eleştirel Meti. [İçinde: Şeyh Safi Tezkiresi (2006). (ed. Azizağa Memmedov.)]. Bakü Azərbaycan SSR EA Nəşriyyatı.
• Safvet üs-Safa'nın XVI. Asır Türk Tercümesi, (Tertipçiler ve Neşre Hazırlayanlar: Mohsun Nagısoylu, Sever Cabbarlı, Rauf Şeyhzamanlı), Bakü: Nurlan.
• Selçuqname. (1956). (Haz. F. N. Uzluk, Tıpkı Basım). Ankara.
• ŞİRAZÎ, Hoca Zeynalabidin Ali Abdi Bey. (1996). Tekmiletü’l-Ahbâr. (Fars dilinden tercüme. mukaddime ve şerhler Ebülfez Rahîmli) Bakü: Elm.
• TAESCHNER, F. (1964). Tebrizli Ahîcük ve Bunun Ahmedi’nin İskendernamesi’ndeki Yeri. Tarih Araştırmaları Dergisi. (Çev: Hüseyin Dağterin). 2 (2), 285-290.
• TERBIYET, M. (1987). Danişmendani-Azerbaycan (Azerbaycanın Görkəmli Elm. Sənət Adamları). Bakü: Azerneşr.
• TEZCAN, M. (1999). Ahîlik Çerçevesinde Oluşan Türk Kültürünün Temel Taşları. II. Uluslararası Ahîlik Kültürü Sempozyumu Bildirileri. Kırşehir
• TURAN, O. (1993). Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• ULUDAĞ, S. (1999). Fütüvvet. DİA.. c.XIII, 259-261.
• YUSIFLI, H. (2004). Hakanî Şirvani ve Edebi Mirası. Bakü: Lider Neşriyyat.
• ЭФЕНДИЕВ, О. (1961). Образование Азербайджанского государства Сефевидов в начале XVI века. Баку: Элм.
• ГЕЙДАРОВ, Микаил (1967). Ремесленное производство в городах Азербайджана XVII в. Изд-во Академии наук Азербайджанской Баку: ССР.
• ГЕЙДАРОВ, Микаил (1987). Социально-экономические отношения и ремесленные организации в городах Азербайджана в XIII-XVII вв. Баку: Элм.
• КРЫМСКИЙ, Агатангел (1981). Низами и его современники. Баку, Элм.
• МИНОРСКИЙ, Владимир (1963). История Ширвана и Дербента Х-Х1 вв.Издательство восточной литературы, Москва.
• ПУТЕШЕСТВЕННИКИ об Aзербайджане (1961). Издательство АН АзССР, Т.,1, Баку.
• ТАРИХ АЛ-БАБ (1963). В кн. Минорский В.Ф. История Ширвана и Дербента Х-Х1 веков. Издательство восточной литературы, Москва, стр. 43-105.
• ХУНДЖИ, Фазлуллах (1987). Тарих-и алам ара-йи Амини. Редакторы перовода: З.М.Буниятов и О.А.Эфендиев. Баку: Элм.