SAFEVÎ DÖNEMİ 16. YÜZYIL ASLAN TASVİRLİ Mİ’RÂC MİNYATÜRLERİ: ŞAH İSMAİL HATÂÎ’NİN YAKLAŞIMI AÇISINDAN BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2012, Sayı: 64, 97 - 114, 25.02.2013

Başak Burcu Tekin

Öz

İslam dünyasında Hz. Muhammed’in mucizevi gece yolculuğu mi’râc, Kur’ân-ı Kerim’deaz bilgi olmasına rağmen çok ilgi gören bir olay olmuştur. Bu mucizevi yolculuğun gizemlikalan öyküsündeki boşluklar sonrasında farklı kültürel yaklaşımlara göre tamamlanmıştır.Bu değişen anlatımın en çarpıcı örneği Safevî Dönemi’nde karşımıza çıkmaktadır. SafevîDevleti’nin kurucusu Şah İsmail’in Hataî mahlasıyla yazdığı mi’râc ile Türkçe şiirde geçenöykü tamamiyle Sunnî dünyanın sunduğundan farklıdır. Bugün Anadolu Alevî Cem ayinlerindede söylenen, “Mi’râciye” olarak da anılan Hataî’nin mi’râc şiiri sadece Anadolu’daetkin olmamıştır. Safevî döneminde özellikle Şah Tahmasp döneminde Şah İsmail Hatâî’ninmi’râc şiirine uygun mi’râc minyatürleri yapılmaya başlandığı görülür. Ancak Safevî mi’râcminyatürleri, Safevî Hanedanlığı’nın hem siyasi hem dini ideoloji açısından kurucusu Şahİsmail’in farklı mi’râc algılayışı yeni semboller ve resimsel ifâdelerle donatılmıştır. Bunlardanen çarpıcı olan yeni sembol, aslan tasviridir. Safevî dönemindeki aslan tasvirli 16. yüzyılmi’râc minaytürleri ile ilgili olarak özellikle de sembolik çözümlemesinin yapıldığı araştırmalarile karşılaşılmamaktadır. Bu çalışmada Safevî dönemi’nde 16. yüzyılda yapılmış olan aslantasvirli mi’râc minyatürleri hem sanat hem de kültür tarihi açısından Şâh İsmail’in ve Safevîdevletinin yaklaşımı çerçevesinde incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Mi’râc, Safevî, Şâh İsmail Hatâî, minyatür, 16. yüzyıl

LION DEPICTED MIRAJ MINIATURES IN SAFAVIDS ERA IN THE 16th CENTURY: AN EVALUATION IN TERMS OF SHAH ISMAIL HATAI APPROACH

Öz

Prophet Muhammad’s ascension has a great popularity among Muslims but in fact only a little information has been given in the Qur’an. The mystery of this religous journey produced blank areas that were filled according to cultural aspects. Safavid lion depicted miraj miniatures have a relationship with Shah Ismail I Khatâ’i. In his miraj poem, the story was told totally different from Sunni acknowledgment. He made lots of diversifications according to his Shi’a based religous view. The miraj written by Shah Ismail I, the founder of the Safavid Dynasty with the pen name “KHatâî” and the story cited in Turkish poetry are completely different from the one presented by the Sunni world. KHatâî’s poem “mi’raj” which is quoted in Alewi religious ceremonies ayin-i djem and called Mi’râciye today has not been very influential in Anatolia. However, the Safavid miniatures depicting the “mi’raj” were furnished with new symbols and pictorial expressions due to the different mi’raj perception of Shah Ismail I who was the founder of the Safavid Dynasty both in terms of politics and of religion. The most striking new symbol of all is the depiction of lion. In this study, miraj miniatures with lion depictions produced in 16th century in the Safavid era shall be investigated in terms of both the history of art and culture within the framework of Shah İsmail I’s world view and that of the Safavids

Anahtar Kelimeler

Mi’raj, Safavid, Shah Ismail KHatâî, miniature, 16th century

Kaynakça

• ABRENS J. ve A. MADELUNG (1991):“Melaike”.The Encyclopedis of Islam,Cilt: III, Leiden:E.J.Brill:1219.
• AKAR, Metin (1987): Türk Edebiyatında Manzum Mi’râc-nâmeler, Ankara: Kültür ve Tu- rizm Bakanlığı Yayınları.
• AL-ANİ, Salsal Muhammad (1979): The Early Representations of the Prophet Muhammad with Special Reference to the Miraj Scenes, Yayınlanmamış Doktora Tezi. Edinburgh: Edinburgh Üniversitesi.
• AMİNİ, Bayburdi Akram (1979): TSMK’da Bulunan Nur Al-Din Abd Al-Rahman Cami’nin Eserlerindeki Minyatürlerin Üslup Gelişmesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• ANONİM (1996): A Journey to Persia,Jean Chardin’s Portrait of a Seventeenth-Century Empire, trans. and ed. Ronald W.Ferrier, London-New York:I.B. Tauris Publishers.
• ARSLANOĞLU, İbrahim (1992): Şah İsmail Hatayî ve Anadolu Hatayîleri, İstanbul: Der Yayınları.
• AUBIN, Jean (1959): “Etudes Safavides: Shah Ismail I et les notables de l’Iraq Persan”, Jo- urnal of the Economic and Social History of the Orient, 2: 37-81.
• BABAYAN, Kathryn (1994): “The Safavid Synthesis:From Qizilbash Islam to Imamite Shi’ism”, Iranian Studies, 27/1-4: 135-161.
• BAĞCI, Serpil (1981): Konya Mevlana Müzesindeki Minyatürlü Yazmaların Kataloğu, Ya- yınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi. ............(2005): ”From Texts to pictures: Ali in manuscript painting”, From History to Theology Ali in Islamic Beliefs, ed. Ahmed Yaşar Ocak, Ankara: Türk Tarih Kurumu:229-264.
• BİRDOĞAN, Nejat (1991): Alevilerin Büyük Hükümdarı Şah İsmail Hatâî, İstanbul: Can Yayınları.
• BINYON L., J.V.S. WILKINSON, Basil GRAY (1933): Persian Miniature Painting Inclu- ding a Critical and Descriptive Catalogue of the Miniatures Exhibited at Burlington Ho- use, Oxford : Oxford University Press.
• BUHARİ (1972): Buhari, Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi, çev. Kamil Miras, Ankara: TTK Basımevi.
• CANBY,Sheila R. (2009): Sah Abbas: The Remaking of Iran, Londra: British Museum Press.
• COLBY,Frederick (2010): “The Early Imami Shi’I Narratives and Contestation over Inti- mate Colloquy Scenes in Muhammad’s Mi’raj”, The Prophet Ascension Cross-Cultural Encounters with the Islamic Mi’raj Tales, ed. Christiane Gruber-Frederick Colby, Bloo- mington: Indiana University Pres: 141-157.
• ÇAĞMAN, Filiz ve Zeren TANINDI (1986): Topkapı The Albums and Illustrated Ma- nuscripts, Londra.
• ÇORUHLU, Yaşar (1998): “Eyüp ve Çevresindeki Mezartaşlarında Görülen Kase içinde Meyve Tasvirlerinin Sembolizmi”, II.Eyüp Sultan Sempozyumu Tebliğler, 8-10 Mayıs 1998, İstanbul: Eyüp Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürlüğü:123-132.
• ELÇİ, Armağan (1999):“Semah Geleneğinin Uygulaması”, Hacı Bektaş Velî Araştırma Der- gisi, 12:171-184.
• ERÖZ, Mehmet (1990): Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik, Ankara: Selçuk Yayınları.
• ETTINGHAUSEN,Richard (1957): “Persian Ascension Miniatures of the XIVth Century”, Oriente e occidente nel Medioevo Accademia Nazionale dei Lincei, Roma: 360-83.
• DE JONG, Frederick (2005): “The Iconography of Bektashiism: A Survey of Themes and Symbolism in Clerical Costume, Liturgical Objects and Pictorial Art”, From History to Theology Ali in Islamic Beliefs, ed. Ahmed Yaşar Ocak, Ankara: Türk Tarih Kurumu: 265-290.
• GALLAGHER, Amelia (2010): “Shah Isma’il Safevî and the Mi’raj: Hata’i’s Vision of a Sacred Assembly”, The Prophet Ascension Cross-Cultural Encounters with the Islamic Mi’raj Tales, ed. Christiane Gruber-Frederick Colby, Bloomington: Indiana University Pres: 313-329.
• NOYAN,Bedri (1995): Bektaşilik, Alevilik Nedir? İstanbul:Ant-Can Yayınları.
• PİLAVOĞLU, M..Kemal (1961): Resullah’ın Kırk Yaşına Kadar Hayatı ve Hatıraları, Anka- ra: Güven Matbaası.
• ROBINSON, William B (1991): Fifteenth Century Persian Painting Problems and Issues, New York: New York University Press.
• SARIKAYA Mehmet Saffet (2004): “Şah İsmail Hatâî’nin Şiirlerinde Hz. Ali”, Şah İsmail Hatâî, haz.Gülağ Öz. Ankara: Hüzeyin Gazi Kültür ve Sanat Vakfı:.264-276.
• SAVORY, Roger M. (1987): Studies on the History of Safavid Iran, Londra:Variorum Rep- rints.
• SEYHAN, Nezihe (1990): Süleymaniye Kütüphanesindeki Minaytürlü Yazma Eserlerin Ka- taloğu, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Istanbul: Boğaziçi Ünivesritesi.
• SCHERBERGER, Max (2010): “The Chaghatay Mi’rajnama Attributed to Hakim Süley- man Ata: A Missionary Text from the Twelfth or Thirteenth Century Preserved in Mo- dern Manuscripts”, The Prophet’s Ascension Cross-Cultural Encounters With The Isla- mic Mi’raj Tales, ed. Christiane Gruber and Frederick Colby, Bloomington,IN: Indiana University Press:78-96.
• SCHRIEKE,B. (1968): “İsra”, İslam Ansiklopedisi,Cild: V, İstanbul:1126-1127.
• SEGUY,Marie- Rose (1977): Journey of Mahomet: Mirajnameh, çev. Richard Pevear, New York.
• STCHOUKINE, Ivan (1977):Les Peintures des Manuscrits de la ‘Khamse’ de Nizami au Topkapı Sarayı Müzesi d’Istanbul, Paris.
• SÜMER, Faruk (1992): Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ŞAH TAHMASB (2001): Şah Tahmasb-ı Safevî Tezkire, gir. ve çev.Hicabi Kırlangıç, İstan- bul: Anka Yayınları.
• Taberi. (1954):Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, çev. Z.V. Ugan- A. Temir, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• TANINDI, Zeren (1984): Siyer-i Nebi, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
• TEKİN,Başak Burcu (2001):“İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Resimli El Yazmalarında- ki Mi’râc Tasvirlerine Bakış”, Prof.Dr. Zafer BAYBURTLUOĞLU Armağanı, ed. Mus- tafa Denktaş- Yıldıray Özbek, Kayseri:Kayseri Büyükşehir Belediyesi Yayınları: 537-549.
• TITLEY, Norah (1981):Miniatures from Turkish Manuscripts A Catalogue and Subject In- dex of Painting in British Libarary and the British Museum, Londra.
• WELCH,S.Carry (1979): Wonders of the Age, Boston.
• YÜRÜR, Ahmet Engin (1989): Mi’raçlama in the Liturgy of the Alevi of Turkey: A Structu- ral and Gnostic Analysis, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Baltimore: University of Mary- land Baltimore.