AHU VE DERVİŞ: XIII. YÜZYIL TASAVVUF DÜNYASI ÜZERİNE BAZI YENİ BULGULAR

Yıl 2020, Sayı: 96, 11 - 32, 17.12.2020

Vedat Turğut

Öz

İnsanlar, tarih boyunca faydalandıkları diğer canlı türlerine olan minnettarlıklarını, onlara bir türkutsiyet yükleyerek gösterme yoluna gitmişlerdir. Özellikle geyik ve bunların evcilleştirilmiş türleriolarak kabul edilebilecek olan koç-koyun, keçi-teke gibi göçebe topluluklarla beraber hareketetme kabiliyeti yüksek olan hayvanların, insanların gündelik yaşantısı ve dini ritüellerindeki yerivazgeçilmez olmuştur. Etinden, sütünden, derisinden, boynuzlarından, kemiklerinden ve hatta bazıtürlerinin göbeğinden çıkan güzel kokusundan faydalanılan geyiklerin; dağda, kırda, bayırda özgürcedolaşırken, toplumda büyük saygı duyulan kişilerle olan birlikteliğine dair kıssalar, üzerinde merakuyandıran konular arasında yer alır. Birçok coğrafî birime isim kaynağı olan geyik ve türlerinin,toplulukların ve şahsiyetlerin isimlendirmesinde de sıklıkla kullanıldığı görülür. Akkoyunlular,Karakoyunlular, Tekeoğulları, Kızıl Boga, Geyikli Baba gibi örnekleri çoğaltmak mümkündür.Yeryüzü ile ilişkilendirilen geyiğin, dini metinlerdeki “sûr” borusuna benzetilen boynuzlarıylasevgiliye ve özgürlüğe “çağrı”yı simgelediği düşünülür. Bu çalışmada geyiklerin çeşitli kültürlerdekiortak öge olmalarından hareketle evrenselliği ortaya konulduktan sonra, Kızıl Boga, Geyikli Baba veKaraca Ahmed gibi bazı öncüler hakkında daha önce ortaya konulmamış orijinal belge ve yorumlarayer verilmiş ve birkaç vakfiye örneğinden hareketle geyiğin tasavvuftaki öneminin altı çizilmeyeçalışılmıştır. Çalışmanın kalenderilik ile ilgili çalışmalara katkı sağlaması umulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Geyik, Ahu, Kızıl Boga, Geyikli Baba, Karaca Ahmed

Deer and Dervish: Some New Evidences on the 13th Century Sufi World

Öz

People, throughout history, had always considered other species as sacred, to which they felt grateful. Especially, deer and the related spices, such as ram-sheep, goat-billygoat, occupied a prominent and primary place in people’s daily life and their religious ritual. These animals were able to move with nomadic societies. Anecdotes on the fact that deers whose meat, milk, leather, horns and fragrance from belly, were roaming with much respected persons in remote places, had aroused interest. Deer and its species, which inspired many toponyms, are seen to have been used to name societies or clans and individuals, such as Akkoyunlular, Karakoyunlular, Tekeoğulları and Kızılboğa. Deer, identified with earth, is in respect of its horns resembled to trumpet blown by the Angel Israfil, thought to symbolise the “message” for darling and freedom. In this study, after the universality of deers has been put forward by considering the fact that they are common elements in various cultures, some leaders such as Kizil Boga, Geyikli Baba and Karaca Ahmed are approached and commented through inedited documents. Besides, based on a few waqfiya endowment , the importance of deer in mysticism tasawwuf is emphasized. As such, this study is expected to make very important contributions to studies related to Qalandariyya

Anahtar Kelimeler

Deer, Kizil Boga, Geyikli Baba, Karaca Ahmed

Kaynakça

• DAGM (BOA. TD. 75).
• DAGM (BOA. TD. 453).
• Tapu Tahrir Defterleri (TTD. EV. 560).
• Tapu Tahrir Defterleri (TTD. EV. 565).
• Tapu Tahrir Defterleri (TTD. EV. 579).
• Tapu Tahrir Defterleri (TTD. EV. 585).
• Vakıflar Genel Müdürlüğü (VGMA, D. 1966).
• Vakıflar Genel Müdürlüğü (VGMA, D. 570).
• Vakıflar Genel Müdürlüğü (VGMA, D. 581/2).
• Vakıflar Genel Müdürlüğü (VGMA, D. 582/2).
• Vakıflar Genel Müdürlüğü (VGMA, D. 625).
• 75 Numaralı Gelibolu Livâsı Mufassal Tahrir Defteri (925/1519). (2009). I. (Haz. A. Sivridağ vd.). Ankara: Devlet Arşivleri Yayınları.
• Ahmed Refik. (1927). Bizans Karşısında Türkler, İstanbul: Maarif Matbaası.
• Alaaddin Ata Melik Cüveynî. (2013). Tarih-i Cihangûşa. Çev. M. Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Algar, Hamid. (2006). “Nakşibendiye”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 32, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 335-342.
• ______. (1996). “Gücdivanî, Abdülhalik”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 14, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 169-171.
• Aslan, Şenay S. ve Akın, Sinem. (2020). “Türk Kültür ve Sanatında Geyik Sembolizmi”. Ulakbilge 45. 215-226.
• Âşıkpaşazâde. (2013). Osmanlı Tarihi (1285-1502), (Haz. N. Öztürk), (İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Aytaş, Gıyasettin. (1999). “Türk Kültür ve Edebiyatında Geyik Motifi ve ‘Haza Destan-ı Geyik’”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı Velî Araştırmaları Dergisi 12. 161-170.
• Bahar, H. (2013). “Avrasya’da Ölüm ve Türklerde Mezar Kültürü”. Tarihçiliğe Adanmış Bir Ömür, Prof Dr. Nejat Göyünç’e Armağan. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 267-304.
• Barkan, Ö. Lütfi-Meriçli, Enver. (1988). Hüdâvendigâr Livası Tahrir Defterleri I, Ankara: TTK Yayınları.
• Barkan, Ömer L. (1942). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I: İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”. Vakıflar Dergisi 2. 279-386.
• Cunbur, Müjgan. (1982). Karacaoğlan. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Çağatay, Saadet. (1956). “Türk Halk Edebiyatında Geyiğe Dair Bazı Motifler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 4. 153-177.
• Çakır, Adalet (2006). “Mehmed Rif’at Efendi’nin Nefhatü’r-Riyazi’l-âliye Adlı Eserinin Işığında Anadolu’da Kâdirilik”. Marmara Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. İlahiyat ABD. Tasavvuf BD. Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Çolak, Faruk. (1994). “Şah İsmail Hikâyesi Üzerine Mukayeseli Bir Araştırma”. Kayseri Erciyes Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Çoruhlu, Yaşar. (2017). Türk Mitolojisinin Ana Hatları, İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Dalkesen, Nilgün. (2015). “Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Kültüründe Geyik Kültü”. Milli Folklor 106, 58-69.
• Demir, Necati (2010). “Kaya Üstü Resmi (Rock Art) Olarak Dağ Keçisi/Elik ve Tarihi Alt Yapısı”. Zeitschrift für Die Welt der Turken/Journal of World of Turks 2. No: 2, München. 5-23.
• Eberhard, D. Wolfram. (1996). Çin’in Şimal Komşuları. Çev. Nimet Uluğtuğ, Ankara: TTK Yayınları.
• Ebu’l-Hayr-ı Rûmî. (1988). Saltuknâme II. Haz. Haluk Şükrü Akalın, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Eliade, Mircea. (1999). Şamanizm, (Çev. İsmet Birkan), Ankara: İmge Yayınevi.
• Ergin, Muharrem. (1994). Dede Korkut Kitabı I. Ankara: TDK Yayınları.
• Ertem, Rekin. (1979). “Geyik”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, (Devirler, İsimler, Eserler, Terimler) III, İstanbul: Dergah Yayınları, 333-338.
• Esin, Emel. (1978). İslamiyet’ten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslam’a Giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• ______. (2003). Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• ______. (2004). Orta Asya’dan Osmanlı’ya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Eyüboğlu, İ. Zeki (1990). Tanrı Yaratan Toprak Anadolu. İstanbul: Der Yayınları.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. (1995). Menâkıb-i Hünkâr Hacı Bektaş-i Veli, İstanbul: İnkılap Kitapevi.
• Gülerer, Salih. (2014). Hacı Bektaş-ı Veli’nin Halifelerinden Hacım Sultan ve Menâkıpnâmesi, Uşak: Alevi Federasyonu Yayınları.
• Gülten, Sadullah. (2019). “Osmanlı ve Vefâî Tarikatı İlişkilerine Bir Katkı: Yörükân-ı Seyyid Ebu’l-Vefa Cemaati, Aşıkpaşazâde ve Seyyid Velâyet”. IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu Bildirileri (18-20 Ekim 2018). 553- 570.
• Güven, Merdan. (2003). “Oğuz Kağan Destanı’nda Hayvanlar”. Milli Folklor 57. 82- 91.
• Güzel, Abdurrahman. (1999). Kaygusuz Abdal (Alaeddin Gaybî) Menâkıbnâmesi. Ankara: TTK Yayınları.
• İbn Battuta. (2000). Seyahatnâme. Çev ve İnc. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• İnan, Abdülkadir (1998). Makaleler ve İncelemeler I. Ankara: TTK Yayınları.
• İnan, Abdülkadir. (2000). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar, Ankara: TTK Yayınları.
• Kalafat, Yaşar (2000). Bakü-Ceyhan Kültür Hattı. Sosyal Antropoloji Araştırmaları. Ankara: Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi.
• Kara, Mustafa. (1989). “Ahmed el-Bedevî”, TDVİA, c. 2, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 47-48.
• Karaca Ahmed Sultan Menâkıbnâmesi. (2013). Haz. H. Dursun Gümüşoğlu. İstanbul: Alevi Federasyonu Yayınları.
• Karadavut, Zekeriya-Yeşildal, Ü. Yılmaz. (2007). “Anadolu-Türk Folklorunda Geyik”. Milli Folklor 76. 102-112.
• Karamağaralı, B. (1973). “Anadolu’da XII.-XVI. Asırlardaki Tarikat ve Tekke Sanatı Hakkında”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21, 247-276.
• Kaşgarlı Mahmud. (1985). Divan-ı Lügati’t-Türk Tercümesi I, Çev. Besim Atalay. Ankara: TDK Yayınları.
• Kaya, Mevlüt. (2014). “Uygarlıklarda Kutsal Geyik Motifi ve Geyik Motifine Bağlı Yer Adları”. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi 6/11. 230-253.
• Kitab-ı Mukaddes, Eski Ahit/Rut, 1-5.
• Köprülü, Mehmed F. (2004). Edebiyat Araştırmaları II. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Mandaloğlu, Mehmet. (2013). “Türk Mitolojisinden Anadolu’ya Taşınan Kültür: Geyik Motifi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/27, 382-391.
• Martinov, A. İ. (2013). Altay Kaya Resimleri. Çev. Z. Bağlan Özen. Ankara: TDK Yayınları.
• Melikoff, İrene. (1994). Uyur İdik Uyardılar. Çev. Turan Alptekin. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Melikoff, İrene. (1997). “İlk Osmanlıların Toplumsal Kökeni”. Osmanlı Beyliği (1300-1389). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 149-158.
• Mevlana Mehmed Neşrî. (2013). Cihannüma, Osmanlı Tarihi, Haz. Necdet Öztürk, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Ocak, A. Yaşar. (1996). “Geyikli Baba”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 14, 45.
• Ocak, A. Yaşar. (1997). “Osmanlı Topraklarındaki Sufi Çevreler ve Abdalan-ı Rum Sorunu”. Osmanlı Beyliği (1300-1389). 172-185.
• Ocak, A. Yaşar. (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sufilik: Kalenderiler, (XIV-XVII. Yüzyıllar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ______. (2003). Alevî-Bektaşî İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, İstanbul: İletişim Yayınları.
• ______. (2017). “Türkiye Selçukluları Döneminde ve Sonrasında Vefâî Tarikatı (Vefaiyye) (Türkiye Popüler Tasavvuf Tarihine Farklı Bir Yaklaşım)”, Selçuklular, Osmanlılar ve İslam, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Orkun, Hüseyin Namık. (1994). Eski Türk Yazıtları, Ankara: TDK Yayınları.
• Oruç Beğ, Oruç Beğ Tarihi (Osmanlı Tarihi 1288-1502), İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Ögel, Bahaeddin. (2003). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar) I. Ankara: TTK Yayınları.
• Önder, Mehmet. (1972). Şehirden Şehire (Efsaneler, Destanlar, Hikayeler), II. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Özcan, Hüseyin-Gönenç, C. Sezen (2015). “Yazılı ve Sözlü ortamlardaki Karaca Ahmet Sultan Menkabelerinin Karşılaştırılması”. Turkish Studies. c. 10/4. 717-746.
• Sümer, Faruk. (1961-63). “Türkiye Kültür Tarihine Umumi Bir Bakış”, DTCF Dergisi 20. 213-245.
• Şahin, Elmas (2014). “Alageyik ile Avcının Ölümcül Dansı”. Turkish Studies 9/12. 633-646.
• Şahin, Haşim. (2001). “Karaca Ahmed”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 14, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 374-375.
• Şahin, Haşim. (2004). “XIV. Yüzyılda Bir Türk Dervişinin Serüveni: Karaca Ahmed”. Üsküdar Sempozyumu I. (23-25 Mayıs 2003). 320-328.
• Şahin, Haşim. (2007). “Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Dini Zümreler (1299-1402)”, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Tarihi Anabilim Dalı, Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul.
• Tanyu, Hikmet (1967). Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Tanyu, Hikmet (1987). Türklerde Taşlarla İlgili İnançlar. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Taşğın, Ahmet. (2013). Dediği Sultan ve Menâkıbı (Konya ve Çevresinde Ahmet Yesevî Halifelerinin İzleri). Konya: Çizgi Kitapevi.
• Taşköprülüzâde. (2017). Osmanlı Bilginleri, Şakaiku’n-Numaniyye fi Ulemai’dDeveleti’l-Osmaniyye. (Çev. M. Tan). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Tekçe, E. Fuat. (1993). Pazırık Altaylar’dan Bir Halının Öyküsü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Tosun, Necdet. (2008). “Karaca Ahmed Hakkında Yeni Bir Kaynak ve Meçhul Kalmış Bilgiler”. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu V. (1-5 Kasım 2007), c. 2. 323- 328.
• Tuğrul, Mehmet. (1969). Mahmugazi Köyü’nde Halk Edebiyatı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Turan, Osman. (1948). “Selçuklu Devri Vakfiyeleri-III, Celâleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri”. Belleten. c. XII/45, 17-170.
• Turgut, Vedat. (2015). “XVI. Yüzyılın Sonlarında Kocaeli Sancağı’nda Demografik ve İktisadî Vaziyet”, Uluslararası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri I, Kocaeli: Büyükşehir Belediye Yayınları, 335-439.
• ______. (2019). “Orhan Gazi Dönemi ve Vakıfları”. Uluslararası Orhan Gazi ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu V, c. I, Kocaeli: Büyükşehir Belediye Yayınları. 391-472.
• ______. (2020). “Renklerin Efendisi”, Uluslararası Milli Mücadelede Servetiye Cephesi ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu VI. I, Kocaeli: Büyükşehir Belediye Yayınları. 101-118.
• Türkel, Ergin. (2017). “XVI. Yüzyılın Sonlarında Kütahya Sancağı Vakıfları (Emet, Denizli, Uşak, Burdur)”, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Uçar, Zofie. (2014). “Türk Kültüründe Geyik ve Geyikli Baba Üzerine Gözlemler”. Kültür Evreni 6. 129-145.
• Uluçay, M. Çağatay. (1940). Saruhanoğulları ve Eserlerine Dair Vesikalar I. İstanbul: Manisa Halkevi Yayınları.
• Uludağ, Süleyman. (1992). “Bâyezîd-i Bistâmî”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 5, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 238-241.
• Ülken, Hilmi Ziya. (2003). Anadolu’nun Dinî Sosyal Tarihi (Öncüler: Barak Baba, Geyikli Baba, Hacı Bektaş). Çev. ve Haz. Ahmet Taşğın. Ankara: Kalan Yayınları.
• Velâyetnâme/Hacı Bektaş-ı Veli. (2010). Haz. H. Duran-H. D. Gümüşoğlu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yılmaz, Hakan (2017). “Geyikli Baba’nın İnegöl’e Yerleşmesi, Orhan Gazi ile İlişkisi ve Heterodoksluğu Yönündeki İddiaların Kesin Deliller Işığında Çürütülmesi”. Uluslararası İnegöl Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (14-16 Ekim 2016). İstanbul: İnegöl Belediyesi Yayınları. 461-506.