TASAVVUFİ BİR ÇALGI OLARAK NEFİRİN İKONOGRAFİK EVRİLİMİ

Yıl 2020, Sayı: 96, 55 - 80, 17.12.2020

Bahriye Guray Gulyuz

Öz

İlk müzik aletlerinden biri olduğu düşünülen boynuz boru, tanrılarla iletişim sağlayan bir çalgı olarak her kültür ve coğrafyada kullanılmıştır. Bir boynuzun boşaltılmasından ibaret olan bu çalgıda ses, sivri uç ya da yan tarafa açılan bir delikten üflenerek elde edilir. Bu borular korkutucu, rahatsız edici, hayvansı bir ses çıkarmalarıyla diğer tüm çalgılardan ayrılır. İslami devirde genellikle nefir olarak adlandırılan bu çalgı, metal boruların tercih edilmesiyle geri planda kalmış, ancak tasavvuf ekollerinin yaygınlaşmasıyla yeniden göz önüne çıkmıştır. Türk-İslam geleneğinde başta Bektaşiler olmak üzere hemen hemen bütün tarikatlarda takdis edilen nefir, özellikle gezici dervişlerle özdeşleştirilmiştir. Sınırlı ses genişliğine sahip olmasına karşın ayinsel bir çalgı olarak kutsanmasında; nefirin malzeme, şekil ve ses özelliklerinin etkili olduğu görülmektedir. Bu üç etken, nefirin maddi ve zahiri özelliklerinin yanında manevi ve batıni niteliklerini de açıklar. Bu bağlamda; nefirin malzeme, şekil ve sesle olan maddi ilişkisi; Hz. Âdem, İsrafil ve Hz. Ali; başlangıç, son ve ezel şeklinde manevi bir formül olarak okunabilir. Bu çalışmada sadece boynuz nefir değerlendirilmiş, Türk-İslam tasavvuf düşüncesinin önemli fenomenlerinden biri olan bu çalgının malzeme şekil ve ses özellikleri etrafında gelişen ikonografik evrilimini ortaya koymak amaçlanmıştır. Bu bağlamda; yazılı kaynaklar ve menkıbeler değerlendirilmiş, görsel malzeme olarak günümüze ulaşan bazı nefir örneklerinin yanında minyatür, çizim ve fotoğraflardan yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Boynuz, Çalgı, Ejder, Hz. Ali, Zülfikar, Hz. Âdem, İsrafil, Dönüşüm.

The Iconographic Evolution of the Nefir as a Sufi Instrument

Öz

Considered to be one of the first musical instruments, the hornpipe was used in every culture and geography as an instrument that communicated with gods. The sound of this instrument, which consists of emptying a horn, is obtained by blowing through a pointed tip or a hole on the side. These pipes differ from all other instruments by making frightening, disturbing and animalistic sounds. This instrument, which was generally called nefīr in the Islamic period, remained in the background with the preference of metal pipes, but it came to the fore again with the widespread use of Sufi schools. In the Turkish-Islamic tradition, the Nefīr, which was consecrated in almost all sects particularly the Bektashis, was especially identified with the traveling dervishes. Although it has a limited sound width, it is seen that the material, shape and sound properties of the nefīr are effective in its blessing as a ritual instrument. These three factors explain the spiritual and inherent qualities of the nefīr as well as the material and apparent characteristics. In this context, the tangible relationship of nefīr with its material, shape and sound can be read as a spiritual formula as Adam, Israfil and Ali, as well as beginning, end and eternal. In this study, only horn nefīr was evaluated, and it was aimed to reveal the iconographic evolution of this instrument, which is one of the important phenomena of TurkishIslamic Sufi thought developed around its material, shape and sound features. In this context, written sources and legends have been evaluated, along with some examples of nefīr that have survived to the present day, miniature, engraving, drawings and photographs were used as visual material.

Anahtar Kelimeler

Horn, Musical Instrument, Dragon, Ali, Zulfiqar, Adam, Israfil, Transformation

Kaynakça

• Ahmed Rıfkı. (2013). Bektaşi Sırrı I-II. Haz. Mahmut Yücer. İstanbul: Kesit Yayın- ları.
• Akyay, K. Nabi. (2014). “Türk Müziği Enstrüman Adları Etimolojisi”. Yayımlan- mamış Doktora Tezi, Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırk- lareli.
• Akarpınar, R. Bahar. (2004). “Sufi Kültüründe Sembollerin Yeri ve Önemi Hakkında Bir Deneme”, Türkbilig 7, 3-19.
• Aksel, Malik. (2010a). Türklerde Dini Resimler. Haz. Beşir Ayvazoğlu. İstanbul: Kapı Yayınları.
• __ __ (2010b). Anadolu Halk Resimleri. Haz. Beşir Ayvazoğlu. İstanbul: Kapı Yayın- ları.
• Alıcı, Lütfi, (2004). “Klasik Türk Edebiyatında Sosyal Tenkit Örnekleri Olarak “Yuf” Redifli Şiirler”, İlmi Araştırmalar Dergisi 17, 35-48.
• Altıer, Semiha. (2008). “Bektaşi İkonografisi Üzerine Bir Deneme: Hacı Bektaş Veli Müzesi’ndeki Figürlü Keşkül-ü Fukaralar”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi So- syal Bilimler Dergisi 17, 101-116.
• Arslan, Muhammed. (2020). “Anadolu Türk Mimarisinde Zülfikar Tasvirleri”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 95, 235-275.
• And, Metin. (2007). Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Apaydın, Yunus. (2006). “Mûsiki/Fıkıh”, TDV. İslam Ansiklopedisi, c. 31, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 261-263.
• Atasağun, Galip. (2001). “Yahudilikte Dini Sembol ve Kavramlar”, Selçuk Üniversi- tesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9, 125-156.
• Atasoy, Nurhan. (2005). Derviş Çeyizi Türkiye’de Tarikat Giyim Kuşam Tarihi. Anka- ra: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Ay, Resul. (2008). Anadolu’da Derviş ve Toplum 13-15. Yüzyıllar. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Aytekin, C. Arzu. (2019). “Doğu ve Batı Sanatında Tarihselliğin ve Bakışın Toplum- sal Sürecinin Bir Bileşkesi: Ejderha Simgesi ve Doğa (Ana) İlişkisi”, Uluslar- arası Sosyal Araştırmalar Dergisi 68, 533-552.
• Azamat, Nihat. (2002). “Kaygusuz Abdal”, TDV. İslam Ansiklopedisi, c. 25, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 74-76.
• Bahtiyar, Lale. (2006). Sufi -Tasavvufi Arayışın Dışavurumu-. Çev. Mehmed Temelli. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Baldick, Julian. (2010). Hayvan ve Şaman: Orta Asya’nın Antik Dinleri. Çev. Nevin Şahin. İstanbul: Hil Yayınları.
• Bars, M. Emin. (2018). “Şamanizmden Tasavvufa Şamandan Sufi/Veliye Değişim/ Dönüşümler”, Türkbilig 36, 167-186.
• Bebek, Adil. (2009) “Sûr”, TDV. İslam Ansiklopedisi, c. 37, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 533-534.
• Berkli, Yunus. (2014). “Kosova Halveti Osman Baba Tekkesinde Bulunan Figür ve Sembollerin Türk Sanatı ve Kültürü İçerisindeki Anlam ve Önemi”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 18/1, 61-88.
• Beydili, Celal. (2004). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. Çev. Eren Ercan. Ankara: Yurt Kitap-Yayın.
• Birge, J. Kingsley. (1991). Bektaşilik Tarihi. Çev. Reha Çamuroğlu. İstanbul: Ant Yayınları.
• Binbaş, İ. Evrim. (1997). “Tasavvuf ve Musiki –Mevlevilik ve Bektaşilikte Sema-”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Brown, J.P. (1868). The Dervishes or Oriental Spiritualism. London: Trubner and Co.
• Candan, Ergun. (2008). Türklerin Kültür Kökenleri. İstanbul: Sınır Ötesi Yayınları.
• Cebeci, Lütfullah. (2001). “İsrafil”, TDV. İslam Ansiklopedisi, c. 23, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 180-181.
• Cebecioğlu, Ethem. (2009). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi.
• Cömert, Bedrettin. (1999). Mitoloji ve İkonografi. Ankara: Ayraç Yayınevi.
• Çevrimli, Nilgün. (2008). “Nevşehir Hacı Bektaş Müzesindeki Tekke Eşyalarından Bir Grup Madeni Keşkül”, Vakıflar Dergisi XXXI, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 305-334.
• Çınar, Erdoğan.(2012). Dergahın Sırrı Aleviliğin Kayıp Hafızası. İstanbul: Kalke- don.
• Çoruhlu, Yaşar.(1995). Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi. İstanbul: Seyran Ki- tap.
• __ __. (2002). Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Denktaş, Mustafa. (2005). “Divriği’nin Kapı Tokmakları ve Kapı Halkaları”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 19, 113-139.
• Eberhard, Wolfram. (2000). Çin Simgeleri Sözlüğü. Çev. Aykut Kazancıgil ve Ayşe Bereket. İstanbul: Kabalcı Yıyınevi.
• Ergun, S. Nüzhet. (2017). Bektaşî Şairleri ve Nefesleri. Haz. A. Asude Soysal Doğan. İstanbul: Çolpan Kitap.
• Esin, Emel. (1970). “Evren (Selçuklu Sanatı Evren Tasvirinin Türk İkonografisinde Menşeleri)”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi I’den ayrı basım, 161-182.
• __ __. (1978). İslâmiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslâma Giriş (Türk Kültürü El Kitabı, II, Cild 1/b’den Ayrı Basım). İstanbul: Edebiyat Fakültesi Mat- baası.
• __ __. (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi
• __ __. (2004). Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• __ __. (2006). Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Oral, M. Ulaş. (2011). “Ön-Asya Topraklarında Dinler Tarihi ve Müzik”. Yayınlan- mamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Ögel, Bahaeddin. (2000a). Türk Kültür Tarihine Giriş. c. 8. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• __ __. (2000b). Türk Kültür Tarihine Giriş. c. 9. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayın- ları.
• Öney, Gönül. (1969). “Anadolu Selçuk Sanatında Ejder Figürleri”. Belleten 33, 171- 192.
• Öngören, Reşat. (2011). “Tasavvuf”, TDV. İslam Ansiklopedisi, c. 40, İstanbul: Tür- kiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 119-126.
• Öz, Mustafa. (2013). “Zülfikar”, TDV. İslam Ansiklopedisi, c. 44, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 553-554.
• Ragıb el-İsfahani. (2018). Müfredât Kur’ân Kavramları Sözlüğü. Çev. Yusuf Türker. İstanbul: Pınar Yayınları.
• Roux, Jean-Paul. (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. Çev. Aykut Kazancıgil. İstanbul: İşaret Yayınları.
• __ __ (2011). Eski Türk Mitolojisi. Çev. M. Yaşar Sağlam. İstanbul: Bilgesu Yayıncılık.
• Sarıkaya, Meliha, Y. (2013). “Zülfikar/Türk Edebiyatı”, TDV. İslam Ansiklopedisi, c. 44, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 554-556.
• Schimmel, Annemarie. (2001). İslamın Mistik Boyutları. Çev. Ergun Kocabıyık. İs- tanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Sönmez, Devrim. (2008). “Antik Dönemde Anadolu’da Müzik ve Müzik Aletleri”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler En- stitüsü, Konya.
• Şentürk, A. Atilla. (2015). “Manzum Metinler Işığında Bir Kalender Dervişinin Profi- li”, Turkish Studies, 10/8, 141-220.
• Şişman, Mustafa. (2013). Hacı Bektaş Veli. Ankara: Sepya Yayınları.
• Tanpolat, Cansu. (2016). “Doğu ve Batı Kültürlerinde Başlıca Hayvan Mitleri”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Işık Üniversitesi Sosyal Bilimler En- stitüsü, İstanbul.
• Taşkın, Turgay vd. (2017). “Geçmişten Günümüze Boynuzun Kullanım Alanları”, Selçuk Tarım ve Gıda Bilimleri Dergisi 31/1, 86-98.
• Terlikol, Güldane. (2006). “Klarinette Boehm Mekanizmasının Bulunuşu ve İşleyiş Biçimi”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.
• The Cleveland Museum of Ard http://www.clevelandart.org/art/1944.492 Erişim Tar- ihi: 15.07.2020
• Topaloğlu, Bekir. (2012). “Vedûd”, TDV. İslam Ansiklopedisi, c. 42, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 598-599.
• Tüfekçioğlu, Seda. (2006). “Türk Destanları ve Müzik Unsurları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• __ __. (2015). “XV. Yüzyıl Edvâr Kitaplarında Enstrümanlar”. Yayımlanmamış Dok- tora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Uludağ, Süleyman. (1999). İslâm Açısından Mûsıkî ve Semâ. İstanbul: Marifet Yayın- ları.
• __ __. (2005). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Uzun, M. İzzet. (2009). “Sûr/Türk Edebiyatı”, TDV. İslam Ansiklopedisi, c. 37, İstan- bul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 534-535.
• Ünal, Ahmet. (2004). “Çivi Yazılı Hititçe Kaynaklara Göre Hititler’de ve Çağdaş Eski Anadolu Toplumlarında Müzik, Dans, Eğlence ve Akrobatik Oyunlar”. I. Uluslararası Tarihte Anadolu Müziği ve Çalgıları Sempozyumu, Ankara.
• Yahyâ Âgâh b. Salih el-İstanbuî. (2005). Tarikat Kıyafetlerinde Sembolizm İstanbul: Ocak Yayıncılık.
• Yamaner, Mert. (2018). “Eski Mezopotamya ve Anadolu’da Müzik”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Den- izli.
• Yardım, Süleyman. (2010). “Tarih Boyunca Türk Askeri Müziğinde Kullanılan Sa- zlar”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilim- ler Enstitüsü, Konya.
• Yıldırım, Nimet. (2008). Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Yurtcan, A. Erşen. (2005). “Bakır Üflemeli Çalgıların Yapısı ve Orkestradaki Kul- lanım Tekniklerinin İncelenmesi”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstan- bul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.