CEM RİTÜELLERİNDE KÜLTÜREL BELLEK OLUŞTURMA

Yıl 2020, Sayı: 96, 117 - 144, 17.12.2020

Ayten Kaplan

Öz

Tarihsel bir varlık olan bireylerin ve toplumların yaşadıkları “geçmiş”, “şimdi” ve bunlara dayalı olarak yaşayacakları “gelecek”, onların varlık alanında var olma biçimlerini belirler. Bu süreç içinde bilinçli ya da bilinçsiz edinilen ve özümsenen bilgiler; bunları dış dünyaya yansıtma biçimleri ve üretimleri, kültürlerini oluşturur. Sürecin devamlılığını sağlayan şey, öğrenilmiş ya da yaşanmışlıkların bilgilerini depolama, tutma ve hatırlama yetisi olan “bellek”in işlevselliğidir. Bellek, geçmişin “şimdi”si; “şimdi” yarının belleğidir. Anadolu kültüründe özgün bir yapıya sahip olan Alevilik, sözlü kültür yoluyla inanç ve öğretilerini asırlardır devam ettirebilmiştir. Kültürel kimliklerinin günümüze kadar canlı kalabilmesinde, cem ritüellerindeki söz, davranış, müzik ve söz eşliğinde gerçekleştirilen samah, orta oyun benzeri ritüeller önemli rol oynar. Ritüellerde yapılan kodlamalarla oluşturulan kültürel bellek aracılığıyla kültürel kimlik aktarımı sağlanır. Bu çalışmanın temel amacı kültürel kimlik aktarımını sağlayan unsurları ortaya koymak;ritüellerin nasıl yapıldığı ayrıntısına girmeden, içerik aktarımında ve yerleştirmede “anıştırma” aracı olan anlamsal kodlamaların neler olduğunun tespitini yapmaktır. Çalışmanın sınırlılığı, Alevilik öğretisi ve inançlarına ilişkin anlamsal kodlamalardır. Bu çalışmaya 1998 yılında yapılmış olan alan araştırmasına dayalı Balıkesir Kongurca ve Türkali Köyü Tahtacıları üzerine yapılan Doktora Tezi kaynaklık etmiştir. Doktora tezinde, Kongurca ve Türkali özelinde elde edilen bulgular, bölgesel farklılıklar gösterse de Alevi - Türkmen-Tahtacı kültürünün inançsal ilkelerini sürdüren bir yapı sergilemektedir. Bu anlamda Alevilikte “Yol bir sürek bin bir” deyişine de bir örnek teşkil etmektedir; yanı sıra kültürel bellekte varolan kültürel kimliğin geleceğe aktarımında ve kültürel belleğin devamını sağlamada kullanılan en yaygın ve etkili yöntemlerin “ritüel” ve “müzik” olduğu sonucuna varılmıştır

Anahtar Kelimeler

Kültürel kimlik, Ritüel, Mit, Alevilik, Tahtacı, Hz. Ali, Kerbelâ, Kırklar Cemi

CREATING THE CULTURAL MEMORY IN CEM RITUAL

Öz

In an historical perspective, the “past”, the “present” and the “future - that is dependent to past and present” experienced by the individuals and the community, are the factors that determines their way of “existence” in the life. Information acquired and internalized consciously or unconsciously during this process; the ways producing and reflecting this information to the external world creates the communal culture. It is the functionality of “memory”, which has the ability of storing, keeping and remembering this experiences information, which ensures the continuity of the process. Memory is the “now” of the past; “Now” is tomorrow’s memory. Alawism, which reflects a characteristic structure in Anatolian culture, has been able to transmit its beliefs and doctrines for centuries through oral culture. Literal background, ritual based behaviours, zikr dance “samah” accompanied by music and lyrics, traditional theatre based rituals performed in “cem ceremonies” play an important role in keeping the cultural identities of Alawi community alive until today. The transmission of this cultural identity is provided by means of the cultural memory created by symbolic codes used in these rituals. The main purpose of this study is to reveal the elements that provide the transmission of cultural identity in the Alawi Cem rituals and to determine the details of semantic coding used for allusion with the respective arche types without going into the details about the ways these rituals are performed. The scope of this study is limited by the semantic coding of the Alawi doctrine and beliefs. The “Doctoral Dissertation” about the Tahtacı Alawi community of Kongurca and Türkali Villages in Balıkesir based on field research made in 1998 is the main source for this study. The acquired data in this study not only makes exemplifying the Alawi manifesto of “One way, one thousand and one ways of travel” possible, but also emphasizes the importance of “ritual” and “music” as efficient opportunities for the transmission and preservation of the cultural memory.

Anahtar Kelimeler

Cultural Identity, Ritual, Myth, Alawism, Tahtacı Alawi Community, Hz. Ali, Kerbelā, The Cem of Forties

Kaynakça

• Akdeniz, Serap. (2011). “Alevi Müzik Uyanışı Bağlamında İzmir Yamanlar Alevi Göçmenlerinin Müzik Pratikleri”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir
• Akın, Bülent. (2018). “Kültürel Bellek ve Müzik” Eurasian Journal of Music and Dance 13, 101-117.
• Akın, Erol. (2018). “Kültürel Belleğin Aktarılmasında Sosyal Organizasyon ve Kontrol Mekanizması arasındaki İlişki: Musahiplik Kurumu Örneği” Alevilik Bektaşilik Araştırma Dergisi 18, 295-318.
• Arslan, Çiğdem. (2012). ‘’Ahlak Felsefesi Açısından Musahiplik’’. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Assmann, Jan. (2015). Kültürel Bellek Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik. Çev. Ayşe Tekin. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Atalay, Besim. (1991). Bektaşilik ve Edebiyatı. İstanbul: Ant Yayınları.
• Avcı, Ali Haydar. (2012). Osmanlı Gizli Tarihinde Pir Sultan Abdal ve Bütün Şiirleri. Ankara: Barış Kitap.
• Ay, Resul. (2015). “Erken Dönem Anadolu Sufiliği ve Halk İslam’ında Hulûlcü Yaklaşımlar ve Hulûl Anlayışının Farklı Tezahürleri”. Bilig 72, 1-24
• Birdoğan, Nejat. (1994). Anadolu’nun Gizli Kültürü Alevilik. İstanbul: Berfin Yayınları.
• Bozkurt, Fuat. (1990). Aleviliğin Toplumsal Boyutları. İstanbul: Yön Yayınları.
• Çıblak Coşkun, Nilgün. (2014). Alevi Cemlerinde Nefesler. İstanbul: Otorite yayınları.
• ——. (2019). “Tahtacı Yol Ve Erkânında Dört Kapılı Ahiret Kardeşliği’’. Uluslararası Geçmişten Geleceğe Alevilik Sempozyumu, Ankara.
• Dedekargınoğlu, Hüseyin. (2018). “Alevîlerde Dâr’dan İndirme Cemi (Dâr Erkânı) “Dede Garkın Süreği Örneği”. IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Ankara.
• Dönmez, Banu Mustan. (2008). “Alevi Müzik Uyanışı Bağlamında İzmir Limontepe Alevi Göçmenlerinin Müzik Pratikleri”. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, İzmir.
• Dursun, Çetin. (2017) “Kul Himmet Şiirlerinde Mitik Unsurlar”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muğla.
• Eliade, Mircea. (1993). Mitlerin Özellikleri, İstanbul: Simavi Yayınları.
• Er, Piri (1998). Geleneksel Anadolu Aleviliği. Ankara: Ervak Yayınları.
• ——. (2009). “Marketing the Alevi Musical Revival”, Muslim Societies in the Age of Mass Consumption. Cambridge: Cambridge Scholars Publishing, 165-185.
• Erol, A. (2010). “Alevi Kimliğini Diasporada Müzakere Etmek: Toronto Alevi Göçmenlerinin İfade Kültür Pratikleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Dergisi 56, 39-60
• Erseven, İlhan Cem. (1996). Alevilerde Semah. Ankara: Ürün yayınları.
• Gün Duru, Elvan ve Köse, Seval. (2016). “Müziksel Ezber Üzerine Nitel Bir Çalışma’’. The Journal of Academic Social Sciences Studies 43, 121-131
• Güray, Cenk. (2012). “Vahdet-i Vücuttan Vahdet-i Mevcut’a Anadolu’da İslam Dönemi Sonrasındaki Tanrı Algısının Semah ve Sema Kavramları Aracılığıyla İncelenmesi”. Folklor Edebiyat 71, 185-201
• İlhan, M.Emir. (2015). “Gelenek Ve Hatırlama: Belleğin Kültürel Olarak Yeniden İnşası Üzerine Bir Tartışma”. Turkish Studies, International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkishor Turkic 10/8, 1395-1408.
• İvgin, Hayrettin. (2015). “Alevi-Bektaşi Şiirinde Zülfikarnameler”. Kültür Evreni 24, 72-97
• Kaplan, Ayten. (1998). “Balıkesir Tahtacı Köyleri Kongurca ve Türkali’de Halk Bilimsel Açıdan Müzik Yapısının Araştırılması”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Karaoğlan, Hamza. (2015). “Anadolu’da Hz. Ali Tasavvurları: Kahramanmaraş Örneği”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26, 37-71
• Kaya, Haydar. (1993). Alevi Bektaşi erkânı Evradı ve Edebiyatı. İstanbul: Engin matbaası. Kaygusuz, İsmail. (1991) Müsahiplik, İstanbul, Alev Yayınları.
• Korkmaz, Esat. (1993). Ansiklopedik Alevilik ve Bektaşilik Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Arba Yayınları.
• Melikoff, İrene. (1994). Uyur İdik Uyardılar. Çev. T. Alptekin. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Mora, Necla. (2008). “Medya ve Kültürel Kimlik”. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi 5, 1-15.
• James, Wendy. (2013). Törensel Hayvan Yeni Bir Antropoloji Portresi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
• Onatça Ayışıt, Neşe. (2007). Alevi Bektaşi Kültüründe Kırklar Semahı Müzikal Analiz Çalışması. İstanbul: BağlamYayınları.
• Pettigrew, M.Andrew. (1979). “On Studying Organizational Cultures”. Administrative Science Quarterly 24, 570-581.
• Raglan, Lord. (2005) “Mit ve Ritüel”. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2. Çev: E. Ö. Özünel. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 318-332.
• Rappaport, A.Roy. (2003). “Ritüel”. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar. Ankara: Milli Folklor Yayınları, 396-407.
• Sarıkaya, M. Saffet. (2007). “Bektaşi ve Alevilerde Hz. Ali’nin Tanrılaştırılması İddialarına Dair Bir Değerlendirme”. Hz. Ali Sempozyumu Bildirileri, İzmir.
• Türkdoğan, Orhan. (1995). Alevi- Bektaşi Kimliği. İstanbul: Eramat Matbaası.
• Uludağ, Süleyman. (1991). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları.
• Yalçınkaya, Ayhan. (1996). Alevilikte Toplumsal Kurumlar ve İktidar. Ankara: Özkan matbaa.
• Yetişen, Rıza. (2008). Tahtacı Aşiretleri; Adet, Gelenek ve Görenekleri. İkinci Baskı, İzmir.
• Zelyut, Rıza. (2009). Türk Aleviliği, Anadolu Aleviliğinin Kültürel Kökeni. Ankara: Kripto Basım Yayın.