19.YÜZYIL SONLARINDA VE 20.YÜZYILIN BAŞLARINDA TÜRKİSTAN DİNÎ-MAARİFİ EDEBİYATINDA AHMED YESEVİ İZLERİ

Yıl 2020, Sayı: 96, 319 - 344, 17.12.2020

Xamidulla Tadzhiyev Nodirkhon Khasanov Torali Kydyr

Öz

Türk-İslam dünyası tarihinde bir taraftan emperyalizmin zulmü, diğer taraftan millî uyanış hareketi ve düşüncelerinin ortaya çıkış dönemi olan 19. yüzyıl ve 20. yüzyılın başlarında Türkistan’da edebiyatın hem klasik hem de yeni gelenekleri devam etmekteydi. Eski devirlere nazaran çok verimli olmasa da dini-tasavvufi edebiyat kısmen idame etmekte, ancak son süreçlerini yaşamaktaydı. Zira Türkistan halkları edebiyatında “Hikmet” adlı dinî-tasavvufi ekolün kurucusu olarak anılan “Pîr-i Türkistan” Hoca Ahmed Yesevi ve onun kurduğu ilk Türk tarikatı olan “Yesevilik”, Orta Asya Türklerinin sosyal ve manevi hayatını asırlardır geniş bir şekilde etkilemiştir. Bu etkinin neticesinde Türk dünyasında Ahmed Yesevi’nin fikir ve görüşleri yayılmıştır. Nitekim Süleyman Hakîm Ata, Kul Ubeydî, Kul Umurî, Nimetullah, Miskin Kasım, Halis gibi birçok Yesevi takipçisi manzumeleriyle “Hikmet” geleneğini geliştirmişlerdir. Diğer taraftan ise Sufi Muhammed Danışmend, Hüsameddin Sığnâkî, Mevlâna Koylaki, Hoca İshak Ata, Übeydi, Hudaydâd-ı Veli, Hazinî, Âlim Şeyh, Muhammed Hüseyin Buhârî, Zinde Ali, Molla Hudaydâd gibi farklı zaman ve mekânlarda yaşayan birçok mutasavvıf yazar ilmî, tarihî, edebî ve tasavvufi eserleriyle Yesevilik edebiyatını oluşturmuşlardır. 19.yüzyıldaki dinî-maarifi edebiyata göz attığımızda bu geleneği devam ettiren, Yesevi şiirlerinden ilham alarak eser veren Hudaydâd, Nizami-Hokandi, Hazini-Hokandi, Kul Nadirî gibi onlarca arif şairi görebiliriz. Yazıda, Hoca Ahmed Yesevi fikir ve görüşlerinden etkilenen Azim Hâce İşan, Meczub Nemenganî, Molla Yoldaş Hilvetî gibi marifetçi şairlerin hayatı ve eserlerine kısaca değinilecek, dönem ve edebiyatın bakış açısıyla değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Azim Hâce, Meczub, Hilvetî, Edebiyat, Tasavvuf, Hikmet

The Traces of Ahmad Yassawi in Turkistanian Religious and Enlightenment Literature at the End of 19th and the Beginning of the 20th Century

Öz

In the history of the Turkish-Islamic world, on the one hand, the persecution of imperialism, and on the other hand, the classical and new traditions of literature continued in Turkistan from the early 19th century to the early 20th century. Although it was not very productive compared to the old times, religious-sufistic literature partially sustained, but it was experiencing its final processes. Because, “Pir-i Turkistan” Saint Teacher of Turkestan written by Hoja Ahmad Yassawi, who was known as the founder of the religious-mystical school named as Hikmat wisdom in the literature of Turkestan, as well as the founder of the first Turkic sect, and Yassawian teachings have been practicing for centuries in the social and spiritual life of Central Asian Turks. As a result of this effect, the ideas and views of Ahmad Yassawi spread in the Turkic world. As a matter of fact, many Yassawi followers such as Sulayman Hakim Ata, Kul Ubaydi, Kul Umuri, Nimatullah, Miskin Kasım, and Halis developed the tradition of Hikmat with their poetry. On the other hand, Sufi Muhammad Danishmand, Husameddin Signaki, Mevlana Koylaki, Hoja İshak Ata, Ubeydi, Hudaydad Veli, Hazini, Alim Sheikh, Muhammad Husayin Buhari, Zinde Ali, Molla Hudaydad, and many sufi writers who lived in different times and places, created the literature of Yassawian teachings with their literary and mystical works. When we take a look at religious-marvelous literature in the 19th century, we can see dozens of vise poets such as Hudaydad, Nizami-Hokandi, Hazini-Hokandi, and Kul Nadiri, who continue this tradition and inspired by Yassawi’s poems. In the article, the life and works of ingenious poets such as Azim Hoja Eshan, Majzub Nemengani, and Molla Yoldash Hilwati, who are influenced by Hoja Ahmad Yassawi’s ideas and opinions, will be discussed with a perspective of period and literature.

Anahtar Kelimeler

Azim Hoja, Majzub, Hilwati, Literature, Tasawwuf, Hikmat

Kaynakça

• Abdurahimova N.A. (1994). Kolonialnaya sistema vlasti v Turkestane (vtoraya polovina 19 v.-naçalo 20 v.) Avtoref. dis. na soiskaniye uç. step. dok. ist. nauk. Taşkent.
• Acar, Esra. (2015). Molla Yoldaş Hilvetî’nin “Seyr-i Cibâl” Eserinin Dil ve Muhteva Açısından Tahlili. Yüksek Lisans Tezi. Danışman: Doç. Dr. Nodirkhon Khasanov. İstanbul.
• Acluni, İsmail ibn Мuhammed. (1351). Keşful-hafa. Cilt.1. Beyrut.
• Aksoy, Hasan. (2006). Türk Edebiyatında Mevlidler. Türkler. C.12. Ankara: Yeni Türkiye Yayınevi.
• Alikulova, Naima. (2008). “Meczub Nemengânî’nin Edebi Mirası”, Özbek Dili ve Edebiyatı Dergisi 4.
• Azim Hâce İşân. (1993). Hikmet. Ed. Dr. Seyfeddin Seyfullah. Taşkent.
• Beyaz, yazma nüsha, v.137-138, Mirahmad Mirhaldaroğlu’nun özel kütüphanesi. Cumabaev, Mağcan. (2002). Ölengder men poemalar. Almaty: Atamura.
• Çolpan, Abdulhamid Süleyman. (1994). Üç Ciltli Eserlerinin Toplamı. C.1 (şiirler, dramlar, tercümeler). Ed. Şarafiddinov, Оzod. Taşkent: G.Gulam Edebiyat ve Sanat Yayınevi.
• Divan-ı Azimî, Özbekistan Fenler Akademisi Biruni Şarkşınaslık Enstitüsü, 3.kısım, no: 189.
• Divan-ı Meczub. Özbekistan Fenler Akademisi Ebu Reyhan Birunî Şarkşinaslık Enstitüsü, no. 2125, 2567, 1123/XVIII; no.1018; no.1481; no. 2580.
• Halilbekov, Alihan. (1998). Nemengân Edebî Muhiti. Taşkent: Ruhefza Yayınevi.
• Hasan, Nadirhan. (2011). “Çağatay Şairi Azim Hâce ve Hikmetleri”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 191, 137-143.
• Hazinî. (1999). Divan. Taşkent: Maneviyat.
• Hilvetî. (1992). Mevlid-i Şerif. Ed: Hanefî Andicanî, M.A. Andican: Andican Neşriyatı.
• – –. (1994). Mevlid. Ed. Hayrullah Kasım Eltürk. Namangan: Namangan Hakikati Matbaası.
• – –. (2000). Mevlid-i Şerif. Ed. Kurbanov А., Abdullayev İ. Nemengan: Nemengan Yayınevi.
• – –. (2009). Molla Yoldaş. Seyr-i Cibâl min Seyrir Rical. Ed: Seyfeddin Seyfullah, Azade Baltabayeva. Taşkent: Fen Yayınevi.
• – –. (2014). Çerağ-ı mektep / Sağlam itikad–mumine necat. Ed. Baltabayeva, Azade, Sayfullayev, Muhammadsadık. Тaşkеnt: Şark Yayınevi.
• İsmetullah, Abdullah. (2001). Molla Yoldaş Hilvetî Divan, Taşkent: Fen Yayınevi.
• Kanayoğlu, Şortanbay. (2014). Eserler “Kazınalı Ontustik” Çok Ciltli Kitapları, c.236. Almaty: Nurlı Alem.
• Kasımov, Begali v.d. (2004). Milli Uyanış Devri Özbek Edebiyatı. Taşkent: Maneviyat Yayınevi.
• Kayyumî, Polatcan. (1998). Tezkire-i Kayyumî, C.1, Taşkent.
• Kızıltaş, Emine. (2012). “17.yy. Sonundan 20.yy. Başına Kadar Yaşayan Fergâna Muhiti Şairleri”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Kuruldak, Selver. (2010). Meczub Nemenganî’nın Türkçe Divanı (37-77.varakların incelenmesi). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Mirhaldarov, Mirahmad. Taciyev, Hamidulla. (2012). Yesevi Takipçilerinin Hikmetleri. “Kazınalı Ontustik” Çok Ciltli Kitapları, c. 92. Almaty: Nurlı Alem.
• Muhammed, Yusuf ve Muhammed, Sadık. (2008). Ruhî Terbiye. C.3. Taşkent: Şark Yayınevi.
• Tosun, Necdet. (2019). Türkistan Dervişlerinden Yâdigâr. (Orta Asya Türkçesiyle Yazılmış Tasavvufî Eserler). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Yesevi, Ahmed. (2017). Divan-ı Hikmet. Ed. Tatcı, Mustafa. Ankara.
• --------. (2018). Divan-ı Hikmet. Ed. İbrahim Hakkul, Nadirhan Hasan. Taşkent: Nevruz Yayınevi.