ALEVİLİKTE İNANÇ TEMELLİ MÜZİK DÜŞÜNCESİNDEN KÜLTÜREL TEMSİL ODAKLI MÜZİK ALGISINA: MERSİN CEMEVİ’NDE DÖNÜŞÜMÜN İZLERİ

Yıl 2020, Sayı: 96, 365 - 384, 17.12.2020

Fulya Soylu Bağçeci Mine Şenol Atıcı

Öz

Anadolu’da yapılanmış manevi örgütlenmelerden biri olan Alevilik, hem döngüsel ayin anlayışına dayalı semah geleneğiyle hem de batıni düşünceden kaynağını alan zakirlik geleneği ve müzik üretimleriyle Anadolu kültürel mozaiğinin günümüze kadar ulaşmış örneklerini içermiştir. İnsanın manevi gelişimi üzerindeki etkisinden Tanrı, insan, evren ilişkisindeki kilit rolüne kadar geniş bir etkinlik alanına sahip olan müzik, geleneğin aktarım süreçlerinin önemli bir parçası olmuş, kültürel belleği yansıtan sözlü eserler manevi bilginin taşınmasında önemli bir görev üstlenmiştir. Bütün bu faaliyet alanı mistik öğretilerle iç içe geçen bir müzik algısını beraberinde getirmiş ve müzik bu gelenekte manevi ve kültürel bilginin önemli ifade araçlarından biri olarak anlam bulmuştur. 1960’lı yıllardan itibaren kentleşme, modernleşme, küreselleşme gibi toplumsal süreçlerin bir sonucu olarak kent merkezlerinde dernek-vakıflarla örgütlenen Alevilik, geçmişin köy cemaatlerinden farklı olarak çeşitli organizasyonlar, törenler ve konserlerle görünürlük kazanmış, dolayısıyla dışa dönük bir yapılanma ortaya koymuştur. Bu çerçevede ön plana çıkan cem ritüelleri, zakirlik geleneği ve müzik pratikleri ise geçmişin anlamsal içeriğinden farklı olarak kent ortamındaki kültürel birliğin bir işareti; aynı zamanda günümüz koşullarına adapte olmaya çalışan, kabuğunu kırmaya çalışan bir varoluş bilincini destekleyen unsurlar haline dönüşmüştür. Dolayısıyla müziğin, şekilsel, programlı bir işleyişin parçası mı yoksa inanç düşüncesinden kaynağını alan manevi bir arınma aracı mı olduğu günümüz ritüellerinin belirleyiciliğinde rol oynayan iki faktör olarak karşımıza çıkmıştır. Çalışmada Mersin ilinde yer alan Alevi Kültür Dernekleri Mersin Cemevi olarak belirlenen örneklem doğrultusunda bu probleme cevap aranmış ve geçmişin gelenek algısı ile günümüz uygulamalarının niteliği arasındaki farklılıklara odaklanılmıştır. Bu doğrultuda nitel araştırma yöntem ve tekniklerine dayalı olan bu araştırma kültür analizi deseni ile yürütülmüştür

Anahtar Kelimeler

Alevilik, Geleneğin Dönüşümü, Cem Ritüelleri, Ayin Müziği, İnanç ve Müzik

From the Belief Based Music Thought to the Cultural Representation Focused Music Perception in Alawism: The Traces of the Transformation in Mersin Djemevi

Öz

Alawism, which is one of the structured spiritual organizations, includes the examples of the Anatolian cultural mosaic that have reached these days with both the semah Alawi ritual dance tradition based on the circular ritual understanding and the zakirlik Alawi religious minstrel tradition which takes its source from the esoteric thought, and its music productions. Music which has a wide activity field from its effect on the human’s spiritual development to the key role in the relationship of God, human and the universe has been an important part of the process of handing down tradition, and reflecting the cultural memory, the oral compositions has taken on an important task of conveying the spiritual knowledge. All these activity fields brought with a kind of music perception that intertwined with the mystical teachings, and music has found meaning as one of the important expression ways of the cultural knowledge in this tradition. Having organized with the associations and foundations in the city centres as a result of the social processes such as urbanization, modernization, and globalization since the 1960s, Alawism became apparent with various organizations, ceremonies and concerts different from the village communities of the past, therefore it put forth an extroverted structure. The djem rituals, the zakirlik tradition and its music practices that have come into prominence within this scope are a sign of the cultural unity in the city environment as being different from the semantic content of the past. At the same time, it has transformed into the elements supporting an existence consciousness which has been trying to adapt itself to nowadays conditions, break its shell. Hence, whether music is a part of a modal programmed mechanism or it is a means of a spiritual catharsis taking its source from the thought of faith has shown up as the two factors which play a role in determining today’s rituals. In this study, an answer has been sought for this problem in the direction of the sample which is determined as The Alawi Culture Associations Mersin Djemevi located in the city of Mersin, and it is focused on the differences between the tradition perception of the past and the quality of today’s practice. In this direction, this research based on the qualitative research methodology and techniques is carried out with the culture analysis pattern

Anahtar Kelimeler

Alawism, Tradition Transformation, Djem Rituals, Ritual Music, Faith and Music

Kaynakça

• Akdeniz, Serap. (2011). “Alevi Müzik Uyanışı Bağlamında İzmir Yamanlar Alevi Göçmenlerinin Müzik Pratikleri”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, İzmir.
• Akın, Bülent. (2016). “Erkan Güncelleme Denemelerine Dair Tespitler ve Çözüm Önerileri”. II. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Hoşgörü ve Barış Sempozyumu Bildirileri, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Yayınları, 416-436.
• Bates, Daniel G. (2018). 21. Yüzyılda Kültürel Antropoloji ve İnsanın Doğadaki Yeri. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Çıblak Coşkun, Nilgün. (2014). Alevi Cemlerinde Nefesler. İstanbul: Otorite Yayınları.
• Çetinkaya, Yalçın. (2014). İhsan-ı Safa’da Müzik Düşüncesi. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Dedekargınoğlu, Hüseyin. (2010). “Dünkü ve Bugünkü Alevilik”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 56, 327-348.
• Dönmez, Mehmet ve Hasan Çelik. (2018). “Alevilikte Cem İbadetine Yüklenen Anlamları ve Cem İbadetinin Manevi Makamları”. Milli Kültür ve Araştırmaları Dergisi 2(2), 1-21.
• Erol, Ayhan. (2015). Müzik Üzerine Düşünmek. İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• ——. (2018). İslam, Alevilik ve Müzik. İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• Ersal, Mehmet. (2009). “Alevi Cem Zakirliği: Battal Dalkılıç Örneği”. Alevilik ve Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 1, 188-205.
• ——. (2019). Alevi Cem Zakirliği. Ankara: Barış Kitap.
• Giddens, Anthony. (1994). Modernliğin Sonuçları. Çev. Ersin Kuşdil. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• ——. (2012). Sosyoloji. Haz. Cemal Güzel. İstanbul: Kırmızı Yayınları.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. (1963). Alevi Bektaşi Nefesleri. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Güneş, Deniz. (2014). “Alevi-Bektaşi Kültürel Kimliğin İfadesinde Müzik, Zakir ve Bağlamanın Rolü”. Hünkar Alevilik Bektaşilik Akademik Araştırma Dergisi 2, 55-67.
• Güray, Cenk. (2012). “Anadolu’daki İnanç ve Müzik İlişkisinin Sema-Semah Kavramları Çerçevesinde İncelenmesi”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• ——. (2018). “Devirsel İbadet Modelleri Olarak Semah-Sema Uygulamalarının Tarihsel Kökenleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 87, 23-48.
• Kaplan, Ayten. (2013). Kültürel Müzikoloji. İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• Khan, Sufi Inayat. (1994). Müzik: İnsan ve Evren Arasındaki Köprü. Çev. Kaan H. Ökten ve Tuğrul Ökten. İstanbul: Arıtan Yayınevi.
• Kongar, Emre. (2006). Toplumsal Değişme: Kuramları ve Türkiye Gerçeği. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Korkmaz, Esat. (2014). Alevi Felsefesi. İstanbul: Pencere Yayınları.
• Massicard, Elise. (2007). Türkiye’den Avrupa’ya Alevi Hareketinin Siyasallaşması. Çev. Ali Berkay. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Melikoff, Irene. (1993). Uyuridik Uyardılar. Çev. Turan Alptekin. İstanbul: Demos Yayınları.
• Mustan Dönmez, Banu. (2010). “Alevi Cem Ritüelinde Canlandırılan Kırklar Söylencesinin ‘Şiir-Müzik-Dans’ ile İlişkisi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 3(14), 191-199.
• ——. (2014). “Alevi Müziğinin Geleceği: Sözlü Kültür Ürünlerinin Modern Dünyadaki Konumu ve Dönüşümü”. Geçmişten Günümüze Alevilik I. Uluslararası Sempozyumu, Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları.
• ——. (2015). “Her Yönüyle Alevi Ritüel Müziği”. Güvenç Abdal Ocağı 1. Uluslararası Alevilik Bektaşilik Sempozyumu, İstanbul.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (1992). Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sufilik: Kalenderiler (XIV. XVII. Yüzyıllar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ong, Walter J. (2014). Sözlü ve Yazılı Kültür: Sözün Teknolojileşmesi. Çev. Sema Postacıoğlu Banon. İstanbul: Metis Yayınları.
• Özbudun, Sibel. (2014). Antropoloji Gözüyle: Sınıf, Kültür, Kimlik Yazıları. Ankara: Ütopya Yayınevi.
• Özdemir, Ulaş. (2016). Kimlik, Ritüel, Müzik İcrası: İstanbul Cemevlerinde Zakirlik Hizmeti. İstanbul: Kolektif Kitap.
• Pehlivan, Battal. (1997). Alevi-Bektaşi Düşüncesine Göre Allah. İstanbul: Pencere Yayınları.
• Rençber, Fevzi. (2018). Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevilikte Cem ve Cem Evleri. Şırnak: Şırnak Üniversitesi Yayınları.
• Salman, Cemal. (2019). Lamekandan Cihana: Göç Kimlik Alevilik. Ankara: Dipnot Yayınları.
• Sağır, Gamze. (2019). “Modernleşme ve Kentleşme Sürecinde Alevilik ve Alevi Kimliğinin Değişimi: Aydın’da Alevi Kimliği Üzerine Bir Çalışma”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın.
• Satır, Ömer Can. (2016). “Çorum ve Çevresinde Yaşatılan Zakirlik Geleneği”. Rast Müzikoloji Dergisi 3(5), 1338-1356.
• Subaşı, Necdet. (2002). “Türk Modernleşmesi ve Alevilik”. Folklor ve Edebiyat 8 (29), 91-121.
• ——. (2003). “Alevilik, Aleviler ve Modernleşme”. Bilgi Toplumunda Alevilik. Ankara: Bielefeld Alevi Kültür Merkezi Yayınları, 175-189.
• Şahin, İlkay. (2012). “Ocaktan Cem Evine Yapısal Bir Dönüşüm: İngiltere Alevi Kültür Merkezi ve Cem Evi Örneği”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 63, 39-58.
• Şener, Cemal ve Miyase İlknur. (1995). Kırklar Meclisi’nden Günümüze Alevi Örgütlenmesi: Şeriat ve Alevilik. İstanbul: Ant Yayınları.
• Şenol Atıcı, Mine ve Fulya Soylu Bağçeci. (2019). “Günümüz Cem Ritüellerinde Temsili Bir Dönüşüm”. Niğde I. Uluslararası Kapadokya Sosyal Bilimler Öğrenci Kongresi, 374-380.
• Taş, Fırat. (2015). “Kentlileşen Alevilik ve Değişen İbadet Mekanları”. III. Uluslararası Halk Kültürü Sempozyumu, Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Taşğın, Ahmet. (2013). Dile Gelen Alevilik. Konya: Çizgi Kitap Evi Yayınları. Uçar, Ramazan. (2004). “Bir Fenomen Olarak Ayini-i Cem (Sosyolojik Bir Yaklaşım)”. Dini Araştırmalar Dergisi 7 (14), 73-81.
• Yaman, Ali. (2004). Alevilik’te Dedelik ve Ocaklar. İstanbul: Karacaahmet Sultan Kültür ve Tanıtım Derneği Yayınları.
• Yıldırım, Rıza. (2018). Geleneksel Alevilik: İnanç, İbadet, Kurumlar, Toplumsal Yapı, Kolektif Bellek. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yılmaz, Seval. (2011). “Türkiye’de Cem Evleri Kurumsallaşmasının Alevi Kimliğine Etkileri ve Karaca Ahmet Sultan Dergahı Üzerinden Bir Alan Analizi”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Yöre, Seyit. (2011). “Alevi Bektaşi Kültürünün Müziksel Kodları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 60, 219-244.
• Ahmet Talipoğlu; 1954 doğumlu, İlkokul mezunu, Emekli, Alevi Kültür Dernekleri Mersin Şubesi eski Zakiri, 19.08.2019 saat:14:10, Alevi Kültür Dernekleri Mersin Cemevi, Mersin.
• Bülent Kara; 1968 doğumlu, Doktora mezunu, Öğretim Üyesi (Prof. Dr.), 16.01.2020 saat:13:00, Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü, Niğde.
• Erdoğan Sevin; 1945 doğumlu, Ön Lisans mezunu, Emekli Öğretmen, Alevi Kültür Dernekleri Mersin Şubesi Dedesi, 14.12.2018 saat:13:15, Alevi Kültür Dernekleri Mersin Cemevi, Mersin.
• Halil Şenol; 1958 doğumlu, İlkokul mezunu, Emekli, Alevi Kültür Dernekleri Mersin Şubesi Üyesi, 20.03.2020 saat:13:00, Alevi Kültür Dernekleri Mersin Cemevi, Mersin.
• Mustafa Talipoğlu; 1981 doğumlu, Lise mezunu, Kamu kurumunda kadrolu Güvenlik Görevlisi, Alevi Kültür Dernekleri Mersin Şubesi Zakiri, 21.08.2019 saat:11:30, Alevi Kültür Dernekleri Mersin Cemevi, Mersin.
• Taner Açıkalın; 1966 doğumlu, İlkokul mezunu, İşçi, Alevi Kültür Dernekleri Mersin Şubesi eski Zakiri, 29.01.2020 saat:15:00, Alevi Kültür Dernekleri Mersin Cemevi, Mersin.