Moğol İstilâsına Dair İki Farklı Aktarım Biçimi: Tarihî Kaynaklar ve Menakıpnameler

Yıl 2021, Sayı: 98, 41 - 64, 01.06.2021

Eyyup Yilmaz

Öz

Orta Çağ’da devletlerin akıbetini belirleyen ve toplumlar üzerinde yadsınamaz etkiler bırakan olayların başında hiç kuşkusuz Moğol istilâsı gelmektedir. Cihan hâkimiyeti mefkûresiyle hareket eden Cengiz Han’ın başlattığı istilâ hareketi bir yandan coğrafyaların siyasi dengelerini değiştirirken, diğer yandan yaşanan değişim ve dönüşümlere bağlı olarak toplumların dinî-tasavvufî yapılarını etkilemiştir. Bu süreçte dinî-tasavvufî yapıların nasıl etkilendiği genellikle tarihî kaynaklar ele alınarak değerlendirilmektedir. Ancak ifade etmek gerekir ki, bu yapılar içerisinde faaliyet gösteren şeyh ve dervişlerin hikâyelerinin anlatıldığı menakıpnameler ihmal edilerek yapılan değerlendirmeler birçok yönüyle eksik kalmaktadır. Zira dönemin tarihî kaynaklarının karanlıkta bıraktığı eksik yönleri, şeyh ve dervişlerin anlam dünyası etrafında şekillenen edebî ve kutsal metinler addedilen menakıpnameler aydınlatmaktadır. Çünkü menakıpnameler sadece sûfîlerin hikmetli sözlerini ve örnek alınacak faziletli davranışlarını nakletmekle kalmamış, aynı zamanda bünyesinde teşekkül ettikleri dinî ve toplumsal yapıların izlerini de yansıtmıştır. Dolayısıyla bu çalışmada istilâ sürecinde yaşanan gelişmeler ele alınırken kültür tarihi kaynağı olarak yeri doldurulamaz bir öneme sahip olan menakıpnameler, tarihî kaynaklar ile birlikte kullanılmıştır. Böylece Moğol istilâsına dair iki farklı aktarım biçimi olduğu tespit edilmiştir. Nitekim tarihî kaynaklar ve modern araştırmalara bakıldığında istilâ hareketinin en önemli nedenleri arasında Moğollar’ın inanmış oldukları seçilmiş millet inancı ve peşi sıra gelen dünya devleti düşüncesi gelmektedir. Bununla birlikte İslâm âleminin zenginliği ve Müslüman devletlerinin davetkâr tutumu da Moğollar’ı harekete geçiren diğer nedenler olarak zikredilmektedir. Aynı süreci menakıpnameler üzerinden takip ettiğimizde karşımıza tarihî kaynaklardan farklı bir aktarım biçimi çıkmaktadır. Bu noktada özellikle Nefahâtü’lÜns, Menâḳıbü’l-ʿârifîn, Sipehsâlâr Risalesi ve Vilâyet-Nâme’nin kayıtları önem arz etmektedir. Zira mezkûr menakıpnamelerdeki kayıtlar bazı şeyh ve dervişlerin anlam dünyasına ışık tutarak, onların istilâ hareketini nasıl yorumladıklarını anlamamıza imkân sağlamaktadır. Bununla birlikte Moğollar zamanında yaşanan gelişmeleri bizzat tecrübe eden Necmeddîn-i Kübrâ, Bahâeddin Veled, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî ve Hacı Bektaş Veli gibi öncü mutasavvıfların bu süreçte hangi kerâmetleri gösterdiklerini de aynı menakıpnameler üzerinden takip etmek mümkün olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Moğol İstilâsı, Tarihî Kaynaklar, Menakıpnameler, Şeyh ve Dervişler, Kerâmetler

The Different Narratives On The Mongolian Invasions: Historical Sources And Menakıpnames

Öz

AbstractUndoubtedly, the Mongolian invasions rank first among the chain of events that shaped the fate of thestates and left indisputable effects on the societies in their path during the Middle Ages. The invasionsbegan during the reign of great Chinghis Khan who had the ideal of world domination. With theinvasions, on one hand, the political equilibrium in several regions was changed dramatically; on theother hand, the religious and intellectual including those of ṣūfī structures patterns of the societieswere also deeply influenced by depending on the changing political balance. Conventionally, the waythe religious and ṣūfī structures in this period were affected has usually been studied by referencingthe historical sources. However, such evaluations neglecting the menākıbnāmes in which the storiesof the sheikhs and dervishes of these religious and ṣūfī structures were told fall short in varietyof aspects. As the menākıbnāmes were regarded as the sacred literary texts that were formed inthe context of the semantic worlds of the sheikhs and dervishes, they can serve as complimentarysources for the period that can shed light on the neglected spots of the historical studies. Nonetheless,the menākıbnāmes not only convey the words and actions of wisdom by the ṣūfīs but also reflectthe traces of the social and religious structures these ṣūfīs lived in. In this study, therefore, themenākıbnāmes, which have invaluable significance in terms of cultural history, were used accordinglywith the historical sources. Using menākıbnāmes as a source led us to the conclusion that there weretwo different narratives regarding the Mongolian invasions. When historical sources and modernstudies are surveyed, it can be implied that the Mongols’ own belief in their status as selected nationand their notion of a universal empire were among the most important factors in their quest forconquests. Equally important, the richness of the Islamic world and the welcoming attitudes of someMuslim states further motivated the Mongols for conquests. When the historical progress of theconquests is followed from the menākıbnāmes, however, a different kind of narrative appears. Thisdifferent narrative was especially elaborated in the narratives of Nafahāt al-Uns, Menāḳıb al-ʿĀrifīn,Sipehsālār Risalesi and Vilāyet-Nāme. The records of these menākıbnāmes help us comprehend themental and intellectual world of some sheikhs and dervishes, and allow for how they interpreted theMongolian invasions.

Anahtar Kelimeler

The Mongol Invasions, Historical Sources, Menākıbnāmes, Sheikhs and Dervishes, Prophecies

Kaynakça

• Abdulkerim Kuşeyrî. (2014). Kuşeyrî Risâlesi. Haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Abdurrahman Câmî. (2011). Evliya Menkıbeleri (Nefahâtü’l-Üns). Terc. ve şerh. Lâmiî Çelebi. Haz. Süleyman Uludağ ve Mustafa Kara. İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Ahmed Eflâkî. (2012). Ariflerin Menkıbeleri. Çev. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Ahmed Nesevî. (1934). Sîretü’s-Sultân Celâliddîn Mengübertî (Celâlüttin Harezemşah). Terc. Necip Âsım Yazıksız. İstanbul: Maârif Vekâleti.
• Akkuş, Mustafa. (2011). “İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti”. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Alaaddin Ata Melik Cüveynî. (2013). Tarih-i Cihan Güşa. Çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Allsen, T. T. (1979). “Politics of Mongol Imperialism Centralization and Resource Mobilazation in the Reign of the Grand Qan Möngke 1251-59”. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Minnesota Üniversitesi, Minnesota.
• -. (1986). “Guard and Government in the Reign of The Grand Qan Möngke, 1251- 59”. Harvard Journal of Asiatic Studies, C. 46. No. 2. ss. 495-521.
• Amitai-Preiss, Reuven. (1996). “Ghazan, Islam and Mongol Tradition: A View from the Mamluk Sultanate”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 59. ss. 1-10.
• -. (1996). Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War (1260-1281). Cambridge: Cambridge University Press.
• -. (1999). “Sufis and Shamans: Some Remarks on the Islamization of the Mongols in the Ilkhanate”. Journal of the Economic and Social History of the Orient, 42/1. ss. 27-46.
• -. (2001). “The Conversion of Tegüder Ahmad to Islam”. Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 25, ss. 15-43.
• Barthold, V. V. (2017). Moğol İstilâsına Kadar Türkistan. Haz. Hakkı Dursun Yıldız. İstanbul: Kronik Kitap.
• ve Tarih Orta Dönemlerde İslâm’ın Yayılışı. C. 2. Çev. Komisyon. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Hucvirî. (2014). Keşfu’l-Mahcûb (Hakikat Bilgisi). Haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İbn Bibi. (2014). El-Evâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye Selçuknâme. Çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İbnü’l-Esîr. (1987). İslâm Tarihi El-Kamil Fi’t-Tarih Tercümesi, C. 12, Çev. Ahmet Ağırakça ve Abdülkerim Özaydın. İstanbul: Damar Yayınları.
• Kafesoğlu, İbrahim. (2000). Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618 / 1092-1221). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî. (2000). Müsâmeretü’l-Ahbâr. Çev. Mürsel Öztürk. Anakara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Köprülü, Orhan. (1951). “Tarih Kaynağı Olarak XIV. ve XV. Yüzyıllardaki Bazı Türk Menâkıbnâmeleri”. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul.
• Köprülü, M. Fuad. (1943). Anadolu Selçuklu Tarihi’nin Yerli Kaynakları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• -. (2013). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Haz. Orhan Köprülü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Lapıdus, I. M. (1984). Muslim Cities in the Later Middle Ages. New York: Cambridge University Press.
• Lewis, Franklin. (2008). Mevlânâ Geçmiş ve Şimdi, Doğu ve Batı (Mevlânâ Celâleddin Rûmî’nin Hayatı, Öğretisi ve Şiiri). Çev. Gül Çağalı Güven ve Hamide Koyukan. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Manâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Veli “Vilâyet-Nâme” (2016). Haz. Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul: İnkılâp Yayınları.
• Manghol-un Niuça Tobça’an (Yüan-Ch’ao Pi-shi). (2019). Moğolların Gizli Tarihi (Yazılışı: 1240). Çev. Ahmet Temir. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Melville, Charles. (1990). “Pâdishâh-i Islâm: The Conversion of Sultân Mahmüd Ghâzân Khân”. Pembroke Papers, C. 1. ss. 159-177.
• Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî. (2015). Mesnevî-i Manevi, 2. Defter, Çev. Derya Örs (1., 5. ve 6. defter) -Hicabi Kırlangıç (2., 3. ve 4. defter). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Muhammed b. Ali b. Es-Serrâc. (2015). Tüffâhu’l-Ervah ve Miftâhu’l-İrbâh Ruhların Meyvesi ve Kazancın Anahtarı. Haz. Nejdet Gürkan vd. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Necmeddîn-i Dâye. (2013). Tasavvuf Yolu Mirsâdü’l-İbâd. Çev. Halil Baltacı. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Roux, Jean Paul. (2006). Orta Asya Tarih ve Uygarlık. Çev. Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Seyyid Burhâneddîn Muhakkık-ı Tirmizî. (2017). Maârif. Haz. Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul: İnkılâp Kitapevi.
• Spuler, Bertold. (2011). İran Moğolları (Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri, 1220-1350). Çev. Cemal Köprülü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Sultan Veled. (2014). İbtidâ-nâme. Haz. Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul, İnkılâp Kitapevi.
• Şahin, Hanifi. (2010). İlhanlılar Döneminde Şiîlik. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Şahin, Haşim. (2004). “Menâkıbnâme”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 29. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. ss. 112-114.
• -. (2017). “Tarih Kaynağı Olarak Evliya Menakıpnameleri”. Dervişler ve Sufi Çevreler (Klasik Çağ Osmanlı Toplumunda Tasavvufi Şahsiyetler). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• -. (2018). “Alevi-Bektaşi Tarihinin Yazılı Kaynakları: Velâyetnâmeler”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 16. S. 31-32. ss. 87-102
• Taşğın, Ahmet. (2012). “Hacı Bektaş Veli Menakıbnamesinin Yeniden Okunması: İmkânlar ve Sorunlar”. I. Uluslararası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu (16-19 Kasım 2011 Nevşehir). C. 1. Ed. Âdem Öğer. Nevşehir: Nevşehir Üniversitesi Yayınları. ss. 103-121.
• -. (2020). “Dede Garkın’dan Elvan Çelebi’ye Rum Diyarında Horasan Göçerleri’nin Tertip ve Sağlanması”. Çorum: Uluslararası Horosan’dan Anadolu’ya İrfan Geleneği: Elvan Çelebi Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Ed. Zekeriya Işık- Tuğba Gülen. ss. 7-16.
• Taşğın, Ahmet ve Öner Atay. (2019). “Horasan’dan Konya’ya Türkistan-Horasan Marifetinin Göçü: Fütüvvetin Son Meydanı Olarak Konya”. Geçmişten Günümüze Göçler Konya Kitabı XVII. Ed. Alaattin Aköz vd. Konya: Konya Ticaret Odası. ss. 153-184.
• Tulum, Mertol. (2017). Tarihî Metin Çalışmalarında Usul Nâme-i Kudsî (Menâkıbu’l- Kudsiyye)’nin Yayımlanmış Metninden Derlenen Verilerle. Birinci Kitap. İstanbul: Çizgi Kitabevi.
• Turan, Osman. (2013). Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• -. (2014). Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar Metin, Tercüme ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Uyar, Mustafa. (2012). “İlhanlı Hükümdarlarının İslam’a Girmesinde Rol Alan Türk Sûfîleri: İlhan Tegüder ve Gazan Han Devirleri”. Belleten, C. 76. S. 275, ss. 7-30.
• -. (2020). İlhanlı (İran Moğolları) Devleti’nin Askerî Teşkilatı (Orta Çağ Moğol Ordularında Gelenek ve Dönüşüm). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ürkmez, Rauf Kahraman. (2018). “Menakıpnamelere Göre XIII. Yüzyıl Selçuklu Anadolusu’nda Tasavvufî Zümreler”. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Vladimirtsov, B.Y. (1995). Moğolların İçtimaî Teşkilâtı Moğol Göçebe Feodalizmi. Çev. Abdülkadir İnan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Yıldız, Harun. (2020). “Menakıpnamelerin Alevî-Bektaşî Kültürü ve Kimlik Oluşumundaki Yeri”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, S. 21. ss. 39- 60.
• Yıldız, Sara Nur. (2006). Mongol Rule in Thirteenth-century Seljuk Anatolia: The Politics of Conquest and History Writing, 1243-1282. C. 1. Chicago: University of Chicago, Department of Near Eastern Languages and Civilizations.
• Yuvalı, Abdülkadir. (2017). İlhanlı Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.