TEKKELERİN KAPATILMASI VE TASFİYE SÜRECİ 1925-1938

Yıl 2021, Sayı: 98, 217 - 244, 01.06.2021

Sabit Dokuyan

Öz

Tekkeler, Türk-İslam geleneğinde çok özel bir yere sahip yapılardır. Sosyal hayatın önemli parçalarından birisi olarak yüzyıllarca varlıklarını sürdürmüşlerdir. Sanat, edebiyat, ilim, ekonomi, askeriye ve iskan politikalarının temel dayanaklarından birisi olmuşlardır. Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde tekkelerde ciddi bir bozulmanın olduğu görülmektedir. Artık, devlet ve toplum hayatı için kendilerinden beklenen faydaları sağlamaktan uzaklaşmışlardır. II. Mahmut döneminde ciddi bir devlet müdahalesi ile karşı karşıya kalmışlardır. Osmanlı Devleti’nin yıkılmasının ardından kurulan Türkiye Cumhuriyeti Devleti, devletin temel prensiplerinden birisi olarak benimsediği laiklik anlayışı ile tekke yapısının bir arada yaşayamayacağını görmüştür. Yapılan reformlara karşı da bir duruş sergileyen tekkeler 1925 yılında kapatılmıştır. Ardından tekkelerin mülk ve eşyalarının tasfiyesi süreci başlatılmıştır. Toplum içerisinde bu kadar yaygınlaşmış tekke ve tarikat anlayışının izlerinin silinmesi için büyük gayret gösterilmiştir. Bu yapılar da karşı savunma olarak gizli faaliyet sürdürme yolunu seçmişlerdir. Tekke kültürü bir şekilde varlığını sürdürmeye devam etmiştir. Bu çalışmada 1925-1938 yılları arasında gerçekleşen: Tekkelerin kaldırılması sürecinde bir gerekçe olarak kabul edilen Şeyh Sait İsyanı, tekkelerin kaldırılması çalışmaları, basının konuyla ilgili tutumu, Menemen Olayı’nın tekkeler ve şeyhlerle olan bağlantısı, tekkelerden kalan mülk ve eşyaların nasıl değerlendirildiği konuları aydınlatılmaya çalışılacaktır. Çalışmanın temeli, arşiv belgeleri ve dönemin gazeteleri üzerine inşa edilmiştir. Ayrıca konuyla ilgili resmi belgeler, telif-tetkik eserler ve bilimsel tezler metnin detaylandırılması için kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tekkeler, Şeyh Sait İsyanı, Menemen İsyanı, Tekke Mülkleri, Tekke Eşyaları

The Process of Closing and Elimination of Lodges 1925-1938

Öz

Tekkes lodges occupy an important place in Turkish–Islamic tradition. Lodges continued their existence as one of the important parts of the social life for ages. They became one of the basic foundations of settlement policies, military, economy, science, literature, and art. However, serious deterioration in lodges was seen in the last period of Ottoman Empire. Their anticipated services for state and social life was considered to be insufficient any more. They experienced a serious state intervention in the period of Mahmut II. Republic of Turkey, which was established after breaking down the Ottoman Empire, adopted laicism as one of the main principals of the state and acknowledged that lodges cannot be permitted within this context. Lodges which stood against the reforms were closed in 1925. Then, the process of elimination of lodges was started. A great effort was made to remove lodge understanding and cult traces that widespread in the society. As a defence, these structures chose the way of continuing their activities secretly. Lodge culture continued its existence in some way. In this study, it will be tried to clarify the subjects which took place between the years of 1925 and 1938. In this regard, how the goods and premises which inherited from lodges were used, the relationship of Menemen Rebellion with lodges and sheikhs, the attitude of press about the subject, the works done to eliminate the lodges, and Sheikh Saʿīd’s Rebellion which was accepted as a reason in the period of elimination process of lodges will be discussed. The base of this study relies on archive documents and newspapers belong to this period. Besides, official documents, copyrighted and surveyed works, and relevant academic thesis were used to discuss the subject further.

Anahtar Kelimeler

Lodges, Sheikh Saʿīd Rebellion, Menemen Rebellion, The Premises of Lodge, The Goods of Lodge

Kaynakça

• Atatürk, M. Kemal. (2006). Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Ankara: ATAM Yayınları.
• Aysal, Necdet. (2009). “Yönetsel Alanda Değişimler ve Devrim Hareketlerine Karşı Gerici Tepkiler: Serbest Cumhuriyet Fırkası–Menemen Olayı”, Atatürk Yolu Dergisi 44, 581-625.
• Çelik, İsmail. (2005). “Bir Eğitim Kurumu Olarak Tekke ve Zaviyeler”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Çimen, Şenay. (2004). “Alevi Bektaşi Kültüründe Hacı Bektaş-ı Veli Külliyesinin Yeri ve Önemi”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• Deniz, Murat. (2007). “Türk Basınında Şeyh Sait İsyanı”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, Elazığ.
• Erdoğan, Fahrettin. (2002). “Sebilürreşatçılara Cevap ve Bektaşilik”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 21, 225-244.
• Ertem, Barış. (2013). “Resmi Belgeler ve Basında Menemen Olayı”, History Studies 5, 2013, 157-179.
• Işık, Zekeriya. (2017). “19. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Tarikatların Devlet Otoritesi Karşısındaki Tutumları”, Belleten 81, 191-226.
• Kara, Mustafa. (2011).“Tekke”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 40, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 368-370.
• Kılıç, Ersin. (2011). “Alevi-Bektaşilerin Milli Mücadele’deki Rolü ve Atatürk ile İlişkileri”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi.
• Kili, Suna ve Gözübüyük, Şeref. (2006). Türk Anayasa Metinleri, İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Kocatürk, Utkan. (2005). Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Ankara: ATAM Yayınları.
• Koçak, Cemil. (2005). Çağdaş Türkiye(1908-1980), c. 4, İstanbul: Cem Yayınevi.
• Kurşun, Zekeriya. (2019). “Şeyh Said”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. Ek 2., Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 360-362.
• Küçük, Sezai. (2006). “Dünden Bugüne Kütahya Mevlevihanesi”, EKEV Akademi Dergisi 29, 51-64.
• Özdemir, Rifat. (1994). “Osmanlı Devleti’nin Tarikat, Tekke ve Zaviyelere Karşı Takip Ettiği Siyaset”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 5, 259-310.
• Toker, Metin. (2015). Şeyh Sait ve İsyanı, İstanbul: Ka Kitap.
• Tunç, Salih. (1992). “Milli Mücadele (1919-1923)’de İç İsyanlar”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük, https://sozluk.gov.tr/, Erişim Tarihi: 21. 02. 2021.
• Yalçın, Durmuş vd. (2008). Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, c. II, Ankara: ATAM Yayınları.
• Yanardağ, Ayşe. (2012). “Atatürk Devrimleri ve Diyanet İşleri Başkanlığı (1924- 1938)”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• --. (2017). “Tarikat, Tekke, Zaviye ve Türbelerin Kaldırılmasına Dair Devrim Kanunu ve Uygulamaları”, Gaziantep I. Tarih ve Kültür Kongresi, Gaziantep.
• Yapıcı, Ahmet. (2012). “Türkiye’de Tekke ve Zaviyelerin Kapatılmasının Sosyolojik Sonuçları”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Yılmaz, Ömer. (2020). “Anadolu Milli Mücadele Hareketine Tekke ve Tarikat Şeyhlerinin Katkıları”, Journal of Analytic Divinity 4, 148-165.