HACIBEKTAŞ VELİ MÜZESİ’NDEKİ SANCAK ALEMLERİ

Yıl 2016, Sayı: 79, 171 - 196, 24.10.2016

Gökben Ayhan Demet Göçer

Öz

İşaret, alâmet ve bayrak olarak kullanılan, geçmişten günümüze formları, yapım teknikleri, süsleme teknikleri ve türleri bakımından değişiklik gösteren sancak alemleri, milletlerin, tarikatlarınkendine özgü gelenek ve göreneklerini yansıttığı sembollerden oluşmuştur. Bunlar içerisinde Türk dönemi sancak alemleri, boynuz, lale, ay, ay-yıldız gibi çeşitli sembollerin dışında yazılar ve kimi zamanda bunlara eklenen başta ejder olmak üzere kuş, aslan gibi figürlerin yer aldığı; padişahların, sadrazamların, komutanların ve şeyhlerin simgesel objelerinden biri olmuştur. İlk kez bu makalede, Hacıbektaş Veli Müzesi’ndeki üçü vitrinde teşhir edilen ve yedisi depoda muhafaza edilmekte olan Hacı Bektâş-ı Veli dergâhında kullanılan toplam on adet sancak aleminin maden türleri, teknikleri, boyutları ve süsleme kompozisyonları bakımından detaylı olarak tanıtılmıştır. Çalışmada, Hacı Bektâş-ı Veli dergâhındaki alemleri yapan ustaların Bektaşi tarikatının inanç ve adetlerini bu objelerin yanı sıra dergâhta kullanılan keşkül, teber gibi eserlerle de ortaya koyduğu saptanmıştır. Ayrıca Hacıbektaş Veli Müzesi’ndeki söz konusu eserlerin Osmanlı dönemi sancak alemlerinin yelpazesini de farklı örnekleriyle genişleterek zenginleştirdiği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hacıbektaş Veli Müzesi, dergâh, sancak alemleri, maden sanatı, ejder figürleri, kitabe, delik işi tekniği

STANDARDS IN THE MUSEUM OF HACIBEKTASH VELI

Öz

Standards were used as signs, heraldic devices and flags, and have shown a development in forms, production techniques, ornamental techniques and species through time. Nevertheless, they reflect the authentic traditions and customs of nations and religious orders with aesthetic concerns. Within them, standards of the Turkish period are objects with various symbols like horn, tulip, crescent, crescent-star as well as inscriptions, sometimes accompanied with figures such as dragons, birds and lions, and they served as symbols of sultans, grand viziers, commanders and sheikhs during battles. For the first time this article presents ten standards from the Hacıbektash Veli Museum; three of them are currently on display and seven are in the Museum depot. These standards are hereby studied in detail with respect to their metarials, techniques, dimensions and ornamental compositions. It was also noted that the masters of these standards reflected the faith and customs of the Bektashi religious orders on other works of art used at the Hacı Bektâş-ı Veli dervish lodge, such as keşkül bowl and teber halberd . In addition, standards in the Hacıbektaş Veli Museum were determined to enrich the range of Ottoman period standards with different examples

Anahtar Kelimeler

Hacıbektash Veli Museum, dervish lodge, standards, metalworking, dragon figures, inscription, technique of openwork

Kaynakça

• ALAN, J. W. (1982). Islamic metalwork, The Nuhad Es-Said collection. London.
• ARSEVEN, C. E. (1943). Alem maddesi. Sanat Ansiklopedisi. 1. İstanbul. 39-44.
• ARSEVEN, C. E. (1975). Sancak maddesi. Sanat Ansiklopedisi. 4. İstanbul. 1760-1762.
• ATASOY, N. (2005). Dervişin çeyizi Türkiye’de tarikat giyim kuşam tarihi. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• ATIL, E. (1981). Renaissance of Islam: Art of the Mamluks. Washington D.C.
• AYHAN, G. (2014). Hacı Bektaş Velî Türbesi’nin gümüş kapı kanatları. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 69: 81-99.
• BAĞCI, S. (2014). Metinlerden resimlere: Elyazma tasvirlerinde Hz. Ali. Tarihten teolojiye: İslam inançlarında Hz. Ali (ikinci baskı). Haz. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara. 217-264.
• BAKIRCI, N. (2007). Dergâh-ı Mevlâna albümü asitane. ed. Sezai Küçük-Harun Yıldız. Kon- ya.
• BODUR, F. (1987). Türk maden sanatı. İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Sanat Ya- yınları.
• ÇEVRİMLİ, N. (2005). Hacı Bektaş Müzesindeki Keşkül ve Teberler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• ÇEVRİMLİ, N. (2008). Hacı Bektaş müzesindeki madeni tekke eşyalarından bir grup keş- kül. Vakıflar Dergisi, 31: 305-334.
• ÇEVRİMLİ, N. (2009). Hacı Bektaş müzesindeki madeni tekke eşyalarından bir grup teber. Vakıflar Dergisi, 32: 37-64.
• ÇEVRİMLİ, N. (2012). Değişik işlevli bir grup madeni eser örnekleri üzerinde görülen ejder figürleri hakkında bir değerlendirme. Vakıflar Dergisi, 37: 193-222.
• ÇORUHLU, Y. (1993), İslamiyetten önceki Türk sanatı’nda hayvan mücadele sahneleri. Sa- nat tarihinde İkonografik Araştırmalar’ Günel İnal’a Armağan. Ankara.117-141.
• DUYMAZ, Ş. ve AYDOĞDU, G. (2008). Geleneksel Türk el sanatı alem’in son ustalarından: Sandıklılı Hacı Süleyman Sallı. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18: 247-256.
• ERGİNSOY, Ü. (1978). İslam maden sanatının gelişmesi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ERÖZ, M. (2014). Türkiye’de Alevîlik Bektâşîlik (üçüncü baskı). İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş.
• EYÜBOĞLU, İ. Z. (1997). Bütün yönleriyle tasavvuf tarikatlar mezhepler tarihi. İstanbul.
• EYÜBOĞLU, İ. Z. (2010). Bütün yönleriyle Bektaşilik. İstanbul.
• GÖKTAŞ, L. (1995). Türk Sanatında Şamdanlar (Hacıbektaş ve Mevlana Müzelerinde Yer Alan Çok Kollu Şamdanlar. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• GÜÇKIRAN, T. (2009). Askeri müze at zırhları koleksiyonu. İstanbul: Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı Yayınları.
• GÜLER, G. (1993). Anadolu Müzelerinde Bulunan Bayrak ve Sancak Alemleri. Yayımlanma- mış Yüksek Lisans Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• GÜZEL, A. (2011). Hacı Bektaş Veli el kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• HASOL, D. (1998). Ansiklopedik mimarlık sözlüğü (yedinci baskı). İstanbul.
• KARAMAĞARALI, B. (1973). Anadolu’da XII-XVI. asırlardaki tarikat ve tekke sanatı hak- kında. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 21(1): 247-276.
• KARATEPE, İ. (2008). Askeri müze bayraklar ve sancaklar koleksiyonu. İstanbul: Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı Yayınları.
• KILIÇKAYA, M. (2007). İstanbul Deniz Müzesi’ndeki Osmanlı Dönemi Sancakları. Yayım- lanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• KOŞAY, H. Z. ve ÇETİN, P. (1959). Etnografya müzesindeki âlemler. Türk Etnografya Der- gisi, 3: 80-86.
• NOYAN B. (1964). Hacıbektaş’ta pirevi ve diğer ziyaret yerleri. İzmir.
• NOYAN B. (1966). Bütün yönleriyle Bektaşilik Alevilik. 1. Aydın.
• ÖNEY, G. (1969). Anadolu Selçuk sanatında ejder figürleri. Belleten, 33(130): 171-216.
• ÖNEY, G. (1992). Anadolu Selçuklu mimari süslemesi ve el sanatları. Ankara: Türkiye İş Ban- kası Kültür Yayınları.
• ÖZ, M. (2013). Zülfikar maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 44: 553-554.
• SAY, Y. ve AYTAŞ, G. (2009). 800. doğum yıldönümü anısına Hacı Bektaş Velî. Ankara: T.C. Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Havı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
• STÖCKLEIN, H. (1971). Arms and armour. a survey of persian art from prehistoric times to the present. ed. Arthur Upham Pope-Phyllis Ackerman. Chapter 58, 12, London: Oxford University Press; Tokyo: Teiji Shobo, 3. Baskı, 2555-2585.
• ŞAPOLYO, E. B. (16969-1970). Alemler. Ön Asya Mecmuası. 5(54): 30-31.
• TALİ, Ş. (2013). Kayseri etnografya müzesinde bulunan şifa tasları ve sanatı üzerine. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8(8): 2119-2138.
• TALİ, Ş. (2014). Giresun müzesinde bulunan Osmanlı dönemine ait bir grup tılsım mühür. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Tur- kish or Turkic, 9(1): 537-554.
• TAŞDELEN A. ve SÜMER, A. (1976). Hacıbektaş Veli müzesi rehberi. Ankara.
• TEZCAN, H. ve TEZCAN, T. (1992). Türk sancak alemleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• TURAN, O. (2009). Oniki hayvanlı Türk takvimi. İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş.
• ÜÇÜNCÜ, K. (2002). Bektaşilik. Türkler, 7: 477-485.
• YAŞAR, G. (2009). Askeri müze Yatağan koleksiyonu. İstanbul: Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı Yayınları.
• YÜCEL, E. (1966). Türk sanatında alemler. Tarih Konuşuyor, 6: 2908-2911.
• YÜCEL, E. (1975). Türk sanatında alem, Türkiyemiz, 16: 34-37.