BİR PROPAGANDA ARACI OLARAK DİVAN ŞİİRİ: KIZILBAŞ ÖRNEĞİ

Yıl 2016, Sayı: 79, 197 - 216, 24.10.2016

Gülçiçek Akçay

Öz

Kızılbaş mefhumu, Osmanlı-Safevî rekabetinden sonra ortaya çıkmış, başta dinî ve siyasî olmak üzere geniş bir çağrışım sahası oluşturmuştur. Şii Safevîleri tanımlayan ve mezhep vurgusu içeren Kızılbaş sözcüğü, Sünnî Osmanlı iktidarı terminolojisinde “eşkıyâ”, “düşman”, “kâfir” gibi menfi manaları içermektedir. Kızılbaş’ın bu manaları yüklenip yürüttüğü başka mecra da edebiyattır. Biz bu makalede Osmanlı şiirinde bu mefhumun hangi sebepler ve dayanaklarla, nasıl bu anlamları kazandığını tespit etmeye çalıştık. XVI. yüzyıldan başlayarak farklı yüzyılların ve dönemlerin şairlerine ait divanlar taranmış, esas olarak Şii Safevîleri ifade etmekte kullanılan “Kızılbaş/sürh-ser” sözcüklerinin geçtiği beyitlerin genellikle Osmanlı-Safevî çatışması bağlamında söylenmiş olduğu, bu sözcüklerin Şii Safevî toplumunu karşı- ladığı görülmüştür. Yine Kızılbaş zümreyi tarif ve tavsif etmede kullanılan “zındık”, “mülhid”, “Râfızî” ve “Celâlî” sözcükleri divanlarda taranarak bu zümrenin Osmanlı şairi zihnindeki tasavvuru belirlenmiştir. Doğrudan doğruya Osmanlı-Safevî mücadelesinin konu edildi- ği şiirler dışında sevgili, âşık, rakip, tabiat gibi konular bağlamında söylenmiş şiirlerde bile toplumun zihinsel arka planında yer etmiş olan bu çatışmanın izleri vardır. Şairlerin dinî ve siyasî kimlikleri hakkında bilgi sahibi olmasak bile şiirlerindeki hâkim söylem şairin kendisini Sünnî Osmanlı iktidarı tarafında konumlandırdığını belli etmektedir. Biz bu makalemizde Osmanlı ideolojisine bağlı şairlerin söylemlerinde, Kızılbaş imgesinin hangi olumsuz çağrı- şımlarla yer bulduğunu tespit etmeye çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı şiiri, Kızılbaş, Şiilik, Sünnîlik, öteki

DIVAN POETRY AS A PROPAGANDA TOOL QIZILBASH EXAMPLE

Öz

Qizilbash notion emerged after the Ottoman-Safavid rivalry and established a broad connotation field, especially religious and political. The word of Qizilbash describes the Shi’ite Safavid and contains sectarian emphasi . It also contains negative sense like “bandits”, “enemies”, “infidels” in the Sunni Ottoman power terminology. Literature is the another field where these meanings of Qizilbash were used. In this article, we have tried to determine how this notion got these negative meanings in the Ottoman poetry. Starting from the XVI. century, we scanned the divans of poets belonging to different centuries and periods, the couplets that had “ Qizilbash / Surhan-lay”, mainly used to express Ottoman-Safavid conflict, and it has been seen that these words were used to explain the Shiite Safavid society. Moreover, the words like “profane”, “mülhid”, “heretics” and “Celali”, used to describe and depict the Qizilbash society clan were scanned in divans and the image of this society in the Ottaman poet’s imagination was determined. Apart from poetry directly about the Ottoman-Safavid, the poetry about “love” “opponent” “nature” etc. has the traces of this conflict that is embedded in the society’s intellectual background. Although we don’t know about the religious and political identity of the poets, the dominant discourse of the poet’s poems reveals that the poet positioned himself on the side of the Sunni Ottoman rule. In this article, we will try to determine which negative connotations the Qizilbash image has in the discourse of poets from the Ottoman ideology

Anahtar Kelimeler

Ottoman poetry, Qizilbash, Shiism, Sunnism, the other

Kaynakça

• AKTEPE, M. M. (1970). 1720-1724 Osmanlı-İran münasebetleri ve silahşör kemani Mustafa Ağa’nın revan fetihnamesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• AVŞAR, Z. Revânî dîvânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10643,revanidivanizi- yaavsar pdf.pdf?0 (Erişim tarihi: 10.01.2016).
• AYDEMİR, Y. (2009). Ravzî divanı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10603,me- tinpdf.pdf?0 (Erişim tarihi: 15.01.2016).
• AYDEMİR, Y. Behiştî dîvânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10597,behistipdf. pdf?0 (Erişim tarihi: 25.01.2016).
• BAŞPINAR, F. Beyânî dîvân inceleme-metin. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklen- ti/10598,beyani-apdf.pdf?0 (Erişim tarihi: 11.01.2016).
• BİLGİLİ, A. S. (2003). Osmanlı tarih yazarlarının algısıyla Türkiye İran ilişkilerinde siyasî karakterin dinî söylemi: ‘Kızılbaşlık’. Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 27: 21-41.
• BULUT, H. İ. (2005). Osmanlı- Safevî mücadelesinde ulemanın rolü: Kemal Paşazâde örne- ği. Dini Araştırmalar, VII(21): 179-195.
• ÇAKIR, M. (2014). Taşlıcalı Yahya Bey’in kasidelerinde katıldığı savaşların akisleri. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, XI(28): 69-83.
• ÇAVUŞOĞLU, M. (1977). Yahyâ Bey Dîvan (tenkitli basım). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• ÇERÇİ, F. (2000). Gelibolulu Mustafa Âlî ve Künhü’l-Ahbar’ında II. Selim, III. Murat ve III. Mehmet Devirleri-III. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• KURTOĞLU, O. (2011). Osmanlı sosyal hayatında şiir: divan şiirinde afnâmeler ve cem sul- tan’ın kerem kasidesi. Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 8: 285-310.
• KUTLAR, F. S. (2004). Arpaemini-zâde Mustafa Sâmî Divan. http://ekitap.kulturturizm. gov.tr/Eklenti/10592,arpaeminizade- samipdf.pdf?0 (Erişim tarihi: 13.11.2015).
• KÜÇÜK, S. (1994). Bâkî Dîvânı. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Ya- yınları.
• MACİT, M. Nedîm Dîvânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10635,nedim- diva- nipdf.pdf?0 (Erişim tarihi: 23.11.2015).
• MELİKOFF, I. (1993). Uyur idik uyardılar. İstanbul: Cem Yayınevi.
• MELIKOFF, I. (1999). Alevi-Bektaşiliğin tarihi kökenleri, Bektaşi-Kızılbaş(alevi) bölünmesi ve neticeleri, Türkiye’de Aleviler-Bektaşiler-Nusayriler. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• OCAK, A. Y. (1996). Babaîler isyanı Aleviliğin tarihsel altyapısı yahut Anadolu’da İslâm-Türk heterodoksisinin teşekkülü. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• OCAK, Ahmet Yaşar. (1998). Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-17. Yüzyıl- lar). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• ÖZTÜRK, M. (2015). Gazadan gazele: divan şiirinde hamasi gazeller. Akademik Sosyal Araş- tırmalar Dergisi, 12: 84-101.
• SEFERCİOĞLU, M. N. (2011). Âlim bir şâir: Nev’î. Dil ve Edebiyat, 28: 18-38.
• Solakzâde Mehmed Hemdemî Çelebi. (1298). Solakzâde Târihi. İstanbul.
• SÜMER, F. (1976). Safevî devletinin kuruluşu ve gelişmesinde Anadolu Türklerinin rolü. Anka- ra: Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Yayınları
• Şah Tahmasb-ı Safevî. (2001). Tezkire. (Çev.: Hicabi Kırlangıç). İstanbul: Anka Yayınları.
• TULUM, M. ve TANYERİ, M. A. (1977). Nev’î divanı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Ede- biyat Fakültesi Yayınları.
• TURAN, A. (1992). Anadolu Alevileri-kızılbaşlar. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fa- kültesi Dergisi, VI: 46.
• ULUERLER, S. (2013). Osmanlı-Safevî ilişkilerinin başlangıcı sürecinde Osmanlı’da kızıl- baş algısı. Geçmişten Günümüze Alevilik I. Uluslararası Sempozyumu Bildirileri. 12-37.
• UYSAL, A. (2010). Hafız Ahmed Paşa divanı (metin-inceleme). Gazi Üniversitesi, Sosyal Bi- limler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• ÜST, S. Edirneli Nazmî dîvânı (inceleme-metin). http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklen- ti/10604,edirneli-nazmi- di vani-sayfa-1- 1989pdf.pdf?0 (Erişim tarihi: 10.11.2015).
• ÜZÜM, İ. (2002). Kızılbaş. DİA, XXV: 546-557.
• YAKAR, H. İ. (2009). Gelibolulu Sun’î Dîvânı. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklen- ti/10612,gelibolulupdf.pdf?0 (Erişim tarihi: 16.01.2016)
• Yavuz Sultan Selîm. (1904). Divan. (neşr: Profesör Horn). İstanbul.
• YAZICI, T. (1967). Safevîler. İA.,X: 53-59. İstanbul: MEB Yayınları.
• YINANÇ, M. H. (1944). Türkiye tarihi Selçuklular devri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Ya- yınları.
• ZÜLFE, Ö. (2010). Hecrî Dîvân. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10618,hecripdf. pdf?0 (Erişim tarihi:02.01.2016).
• ZÜLFE, Ö. Nâşid Divan. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10634,nasidmetinpdf. pdf?0 (Erişim tarihi: 10.11.2015).