15.-16. YÜZYILLARDA BEDAHŞAN İSMAİLİLERİ ARASINDAKİ Şİİ-TASAVVUFİ HAREKETLER VE SAFEVÎ ETKİSİ

Yıl 2016, Sayı: 79, 217 - 226, 24.10.2016

Zahide Ay

Öz

Bu çalışmanın amacı, Moğol istilası sonucu İran’daki Alamut Nizarilerinin devrilmesi sonrası Nizari İsmaililerinin bir kolu olan Bedahşan İsmaililerinin, 16. yüzyıla gelindiğinde nasıl bir İsmaililik yorumuna sahip olduklarını irdelemektir, 13.-15. yüzyıllarda bütün İslam dünyasında etkili olan tasavvufi etkinin, 15. yüzyıl Bedahşanı’ndaki İsmaililik yorumunun hangi Şii eğilimli tasavvuf hareketleri kanalıyla olduğunu araştırmaktır ve bölgede üretilen şifahi malzemede yer alan Oniki İmamcı Şiilik unsurlarının, Bedahşan İsmaililiğine, bu Şii eğilimli tasavvuf akımlarının etkisinden ziyade Safevî etkisiyle girdiğini kanıtlamaya çalışmaktır. Bedahşan İsmaililiği konusu, antropolojik ve folklorik olarak son zamanlarda bir nebze çalışılıyor olsa da tarih disiplini açısından çok az çalışılan bir meseledir. Bunun en başta gelen nedeni, tarih kaynağı olarak kabul edebileceğimiz yazılı malzemeden yoksun olmasıdır. Bedahşan İsmaililiği hakkındaki malzememiz, biraz mitolojik biraz teolojik nitelikteki, zaman ve mekan belirtmeyen bölgede üretilen şifahi malzemedir. Bu çalışma, yöntem olarak sahada yaptığımız gözlem ve topladığımız bu şifahi metinlerin, tarih metodolojisine uygun olarak tetkik edilmesi sonucu meydana gelmiştir.

Anahtar Kelimeler

Bedahşan, İsmaililik, Hurufîlik, Noktavîlik, Nurbahşîlik, Safevî

SHIITE-MYSTICAL MOVEMENTS AMONG ISMAILIS OF BADAKHSHAN AND THE SAFAVID INFLUENCES IN THE 15TH- 16TH CENTURIES

Öz

This study aims at investigating the interpretation of the Ismailis of Badakhshan, a branch of Nizari Ismailis, after the fall of Alamut Nizari State following the Mongol Invasion, by the 16th century. The main purpose of this study is to clarify the impact of various Shiite mystical movements, which were powerful between 13th and 15th centuries all over the Islamic World, on the formation of the Ismaili interpretation of Badakhshan in the 15th century. It tries to prove that Twelver Shiite elements in oral materials, which were introduced to Ismailism of Badakhshan, entered in the region through the Safavid influences rather than these Shiite-mystical movements. Although the issue of Ismailism of Badakhshan was studied from an antropological and folkloric viewpoint on a limited scale in the recent past, it was relatively less studied from a historical point of view. The principal reason for this situation is the scarcity of written historical sources. Indeed, the primary sources about Ismailism of Badakhshan are based on oral materials bearing both mythological and theological characteristics with no definite time and space. The present study is composed of the syntheses of observations during the field research studies and the study of oral texts in compliance with the methodology of history

Anahtar Kelimeler

Badakhshan, Ismailism, Hurufism, Noktavism, Nurbakhshism, Safavid

Kaynakça

• AY, Z. (2014). Nasır-ı Hüsrev ve sonrasında bedahşan ismailileri (10.-15.-yüzyıllar). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• BALDİCK, J. (2002). Mistik islam (çev. Yusuf Said Müftüoğlu). İstanbul: Birey Yayıncılık. BERTELS, A. E. (1959). Nasır-ı khosrov i Ismailizm, Moskova: yy.
• ____. (1970). Penc risale-i felsefi, ed. A. E. Bertels. Moskova.
• ——. (1976). Nazariyat-ı berhi az ‘urafa ve Şiaan-ı Eşnaaşeri Race Be erzaş-ı miras-ı ebedi Nasır-ı Husrev. Yad-Name-ye Naser-e Khosraw, Ferdowsi University, Faculty of Letters and Humanities, Mashad, 96-121.
• ——. (1987). Nasır-ı Khusraw. EI (birinci baskı, cilt 6). Leiden: E. J. Brill, 869-870.
• BİDDULPH, J. (1977). Tribes of the Hindoo Koosh, Karaçi: Indus Publications.
• DAFTARY, F. (2001). Muhalif İslam’ın 1400 yılı: İsmaîlîler tarih ve kuram, (çev. Ercüment Özkaya). İstanbul: Rastlantı Yayınları.
• HERATİ, H. H. (1935). Kelam-ı pir, ed. W. Ivanow. Bombay.
• ILOLİEV, A. (2008a). Popular culture and religious metaphor: saints and shrines in Wakhan region of Tajikistan. Central Asian Survey, 27(1): 59-73.
• ——. (2008b). The Ismaili-sufi sage of pamir: mubarak-i wakhani and the esoteric tradition of the Pamiri muslims. Amherst-New York: Cambria Press.
• ISKANDAROV, B. I. (1973). Predislovie, Kurban Muhammad-zoda (Ahun Sulayman) ve Muhabbat Şoh-zoda (Seyid-Futur-Şo), Tarih-i Badahşan (Istoriya Badahşana), haz. Bahadur Iskandarov, Moskova: Vostochnaya literatura, 5-29.
• IVANOW, W. (1959). Sufism and Ismailism: Chiragh-nama. Revue Iranienne d’Anthropologie, 3: 13-17, 53-70.
• JAMAL, N. E. (2002). Surviving the Mongols: Nizari Quhistani and the community of Ismaili tradition in Persia. Londra-New York: I. B. Tauris.
• Kurban Muhammad-zoda (Ahun Sulayman) ve Muhabbat Şoh-zoda (Seyid-Futur-Şo). (1973). Tarih-i Badahşan (Istoriya Badahşana), Tarih-i Badahşan (Istoriya Badahşana), haz. Bahadur Iskandarov, Moskova: Vostochnaya literatura.
• MOEZZİ, M. (2011). Bedahşan İsmaililerine Ait Elyazmaları (çev. Ali Ertuğrul). DEÜİFD, XXXIII, 255-273.
• POURJAVADY, N. ve WILSON, P. L. (1975). Isma’ilis and Ni’matullahis. Studia Islamica, 41, 113-135.
• RİECK, A. (1995). The Nurbakhshis of Baltistan: crisis and revival of a five centuries old community. Die Welt des Islams, New Ser, 35(2), 159-188.
• TOGAN, Z. V. (2010). Yeseviliğe dâir bazı yeni malumat. Fuad köprülü armağanı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 523-529.
• VİRANİ, S. N. (2007). The Ismailis in the middle ages: a history of survival, a search for salvation. Oxford: Oxford University Press.