ESKİ TÜRK İNANÇLARI ve KALENDERÎLİK BAĞLAMINDA OSMANLI TOPRAKLARINDA VEGAN SUFİLER: ETYEMEZLER

Yıl 2019, Sayı: 92, 29 - 42, 18.12.2020

Sadullah Gülten

Öz

Malazgirt Savaşı sonrasında ve Moğol istilası sırasında ve sonrasında Türkmen aşiretleriyle birlikte, çeşitli tarikatlara mensup yüzlerce derviş Anadolu’ya gelip yerleşmiştir. Bunlar bir taraftan kendi fikirlerini Türkmenler arasında yayarken, bir taraftan da kurdukları zaviyelerle Anadolu’nun iskânını sağlamışlardır. Bu dervişlerden bazılarının hangi tarikata bağlı oldukları, inançları ve yaşam tarzları gibi hususlar bugün artık iyice bilinmektedir. Fakat özellikle 13. ve 14. yüzyıllarda Anadolu’da faaliyet gösteren tarikatların çeşitliğinin fazla olmasından dolayı, hepsiyle ilgili bilgilerimizin yeterli olduğu söylenemez. Bunlardan biri de, Anadolu’nun Türkleşip İslamlaşmasında rol oynayan Etyemezlerdir. Bu bağlamda Etyemez adı bir taraftan Türklerin eski dinleri arasında yer alan Budizm ve Manihaizm’in etle ilgili inançlarını, diğer taraftan da Budizm ve Manihaizm de içinde olduğu Hint-İran mistisizminden etkilenerek dünyayı umursamayan Kalenderîleri çağrıştırmaktadır. Bu ekole mensup şeyhler, diğer heterodoks dervişler gibi, konar-göçerlerle birlikte hareket ederek onlar arasında görüşlerini yaymışlardır. Kayseri’ye bağlı İncesu kasabasında tespit edilen Etyemezli cemaati bu hususa dair güzel bir örnektir. Ayrıca kurdukları zaviyelerin çevreleri zamanla göç alarak köylere ve mahallelere dönüşmüştür. Balkanlar ve Anadolu’da tespit edilen zaviyelerin yanı sıra Bozok, Ankara, Kastamonu, Kütahya, Sivas/Kangal, Samsun/Bafra ve Samsun/Terme’de kurulmuş köyler bu cümledendir. İşte bu makalede, arşiv belgeleri ve menakıbnâmeler gibi bazı kaynaklardan hareketle, Etyemez isminden başlamak üzere, bunların kökenleri, inanç özellikleri, Anadolu’daki faaliyetleri ve dağıldıkları sahalar, ayrıca Alevî ve Bektaşî grupları ile temaslarına dair bazı tespit ve değerlendirmeler yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Budizm, Manihazm, Kalenderîler, Etyemezler, Vegan Sufiler

Vegan Sufis in Ottoman Lands Within the Context of Old Turk Beliefs and Kalendiri Order: Etyemezler

Öz

After the Malazgirt War and during and after the Mongol invasion, hundreds of dervishes belonging to various sects settlde in Anatolia with Turkmen tribes. On the one hand, these dervishes spread their religious opinions among the Turkmens, on the other hand they established zawiya small Islamic monastery and ensured the inhabitance of Anatolia. Detailed studies and wide-range information about the orders, beliefs and lifestyles of some of these dervishes are available today. However, due to the large number of sects operating in Anatolia, especially in the 13th and 14th centuries, it cannot be said that there are detailed studies and knowledge on all of them. One of the dervish groups, about which only a limited information exists, is the Etyemezler vegan Islamic sufi order who played a role in the Turkification and Islamization of Anatolia. On the one hand, the name of Etyemez refers to the beliefs of Buddhism and Manicheism, which are among the old religions of Turks, against meat consumption, on the other hand, it brings to mind the Kalendiri/Kalenderi groups who were influenced by Indo-Iranian mysticism, including Buddhism and Manicheism and lived in anchoritic life-style. The sheikhs of this sect, like other heterodox dervishes, lived with the nomads and spread their religious views among them. The Etyemezli community found in the town of İncesu in Kayseri is a good example of this. Furthermore, the zawiyas that they established became crowded with time and turned into villages and neighborhoods. In addition to the zawiyas identified in the Balkans and Anatolia, they established villages in Bozok, Ankara, Kastamonu, Kütahya, Sivas/Kangal, Samsun/ Bafra and Samsun/Terme as described above. In this study, based on some sources such as archival documents and menakıbnames, examine the name Etyemez, their origins, beliefs characteristics, activities in Anatolia and their spreading zone, as well as their contacts with Alevi and Bektashi groups.

Anahtar Kelimeler

Buddhism, Manicheism, Kalendiris/Kalenderî, ‘Etyemez’, Vegan Sufis

Kaynakça

• Tahrir Defterleri (TD): 315.
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD): 4874, 8458.
• Nüfus Defterleri (NFS.d.): 2053, 2064, 2066.
• Temettuat Defterleri (ML. VRD. TMT. d.): 1045, 8634, 16608, 16611. 5.
• C. EV. 47. 2326; C. EV. 367. 18619; C. EV. 487. 24648. DH. MKT., 2117.
• Tahrir Defterleri (TD): 30, 31.
• Vakıf Defterleri (VD): 779.
• Alkan, Mustafa ve Gökhan Yurtoğlu. (2018). “Tarihi Bir Şahsiyet Olarak Otman Baba: Otman Baba Kimdir?”, IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyu- mu Bildiriler Kitabı, Ed. Orhan Kurtoğlu-Ayşe Çamkara Erginer, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Yayınları, Ankara
• Aslan, Namık. (2002). “Iduk” Geleneğinin Anadolu’da Yaşatılan Bir Şekli (Etyemez Köyü Hak Salımı Âdeti)”, TÜBAR, Sayı XIX.
• Azamat, Nihat. (2001). “Kalenderîyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 24, İstanbul.
• Behar, Cem. (1998). “Kasap İlyas Mahallesi, İstanbul’un Bir Mahallesinin Sosyal ve Demografik Portresi: 1456-1885”, İstanbul Araştırmaları, Sayı 4, İstanbul.
• Cebecioğlu, Ethem. (2009). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları.
• Çolak, Kamil. (2016). “Arşiv Belgeleri Işığında Tekirdağ’da Tekke ve Zaviyeler (XVII-XX. yy)”, Rodosto’dan Süleymanpaşa’ya Tekirdağ, Uluslararası Tekir- dağ Tarihi Sempozyumu Bildirileri Kitabı, Ed. Murat Yıldız, İstanbul.
• Demircan, Ahmet. (2017). 19. Yüzyılda Kütahya Etyemez Köyü (Yeşilbayır), Ankara: Karaağaç Yayıncılık.
• Erkal, Abdulkadir. (2009). “Yenişehirli Avnî’nin “Mir’at-ı Cünûn” İsimli Eseri”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 39, Erzurum.
• Gökbel, Ahmet. (1999). “Kangal Yöresinde Ziyaret Yerleri ile İlgili İnanç ve Uygula- malar”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı III.
• Gömeç, Sadettin. (1012). Türk Kültürünün Ana Hatları, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gülten, Sadullah. (2015). XVI. Yüzyılda Bozok Türkmenleri, İstanbul: Pervane Yayın- ları.
• ——. (2018a). “Tahrir Defterlerine Göre Anadolu’da Kalenderîler ve Haydarîler”, Heterodoks Dervişler ve Alevîler, Ankara.
• ——. (2018b). Osmanlı ve Vefâî Tarikatı İlişkilerine Bir Katkı: Yörükân-ı Seyyid Ebu’l-Vefâ Cemaati, Aşıkpaşazâde ve Seyyid Velâyet, IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Ed. Orhan Kurtoğlu-Ayşe Çamkara Erginer, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Yayınları, Ankara
• Gürsoy, Çiğdem. (2019). “Vakfiyelerin Dilinden İstanbul’un Bazı Cami ve Mescitleri Hakkında Yeni Bulgular”, Bilig, Sayı 90.
• Halaçoğlu Yusuf. (1997). XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnacık, Halil. (2005). “Otman Baba ve Fatih Sultan Mehmed”, Doğu Batı Makaleler I, Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Karamustafa, Ahmet T. (2012). Tanrının Kuraltanımaz Kulları, Çeviren. Ruşen Sezer, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Karatay, Osman (2018). Türklerin İslam’ı Kabulü, Ankara: Kripto Yayınları.
• Kaya, Doğan. (2002). “Sivas’ta Yatmakta Olan Horasan Merkezli Anadolu Erenleri”, Halk Bilim Araştırmaları, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Köç, Ahmet. (2012). “Osmanlı Taşrasında Konargöçerler-Devlet İlişkisi: Ankara’da Tabanlı Türkmen Aşireti’nin İskânı”, Yeni Fikir, Sayı 9.
• Köprülü, M. Fuad. (2005). Türk Tarihi Dinisi, Ankara. Akçağ Yayınları.
• ——. (2003). Anadolu’da İslâmiyet, Çeviren: Ragıp Hulusi, Hazırlayan: Mehmet Kanar, İstanbul: İnsan Yayınları.
• Köse, Fatih. (2018). “İstanbul’da Tekke Olarak Kullanılan Roma ve Bizans Kilise Yapıları”, Tasavvur, Tekirdağ İlahiyat Dergisi, Cilt 4, Sayı 2.
• Kur’an-ı Kerim Meali. (2011). Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• Ocak, A. Yaşar. (2002). Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, İstan- bul: İletişim Yayınları.
• ——. (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Otman Baba Velâyetnâmesi (Tenkitli Metin). (2007). Hazırlayan. Filiz Kılıç, Mustafa Aslan, Tuncay Bülbül, Ankara: Grafiker Yayınları.
• Öngören, Reşat. (2004). “Merkez Efendi”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 29, İstanbul.
• Sarı, Arif. (2019). “Osmanlı Kara Taşımacılığında Deve ve Türkmen Deveciler”, Do- kuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 21, Sayı 1.
• Taşağıl, Ahmet. (2018). Kök Tengri’nin Çocukları, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Tokyürek, Hacer. (2012). “Eski Uygurca Metinlerine Göre Budizmin Manihaizme Etkisi”, Turkish Studies, Volume 7/4.
• Uludağ, Süleyman. (2002). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Ülken, Hilmi Ziya. (2003). Anadolu’nun Dini Sosyal Tarihi (Öncüler Barak Baba, Geyikli Baba, Hacı Bektaş), Çeviren ve Yayına Hazırlayan. Ahmet Taşğın, An- kara: Kalan Yayınları.
• Yalçın, Turan. (2005). “Bir İlçenin Sosyokültürel Tarihi: İncesu”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Sayı 33.
• Yazıcı, Tahsin. (1993). “Merkez Efendi”, MEB İslam Ansiklopedisi, Cilt 7, İstanbul.
• Yücel, Erdem. (1983). “Etyemez Dergâhı”, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Türk Kültürü Dergisi, Sayı 241.