GEÇİŞ RİTÜELİ OLARAK KIZILBAŞ TÜRKMENLERDE ÇUB-I TARİK DEĞNEK VURMA GELENEĞİ

Yıl 2019, Sayı: 92, 101 - 112, 18.12.2020

Mehmet Dağlar

Öz

Kızılbaş Türkmenler, Safevi Devleti’nin kuruluşunda mühim rol oynayan konar göçer kabilelerdir.Anadolu, Suriye ve İran topraklarında çeşitli devletlerin egemenlikleri altında yaşayarak farklı kültürlerleetkileşim içerisinde olmuşlardır. Geleneksel inançlarını sürdüren Kızılbaşların değnek vurmageleneği tarihi süreçte farklı amaçlarla uygulanmıştır. Bu tarz geleneklere mitolojik köken inşaedilmeye çalışılması kurumsal inanç sistemlerinden bağımsız yaşayan tüm geleneksel toplumlardagörülmüştür. Mitolojik öğeler barındıran ve Kızılbaşların sosyal hayatlarında önemli bir yer kaplayanbu gelenek çalışmamızda geçiş ritüeli bağlamında değerlendirilmiştir. Kızılbaşların cem törenlerindeçeşitli amaçlarla uyguladıkları değnek vurma, Kızılbaş kabilelerin kutsal saydıkları ve Safevi etkisialtında yazılan ‘Buyruk’ adlı kitaplarda anlatılmıştır. Değnek vurma, özellikle Kızılbaş Türkmenlerdemitolojik öğelerle özdeşleştirilerek Hz. Ali ile irtibatlandırılmıştır. Kızılbaşların temel yazılıkaynaklarından olan bu kitaplarda değnek vurmanın nasıl ve ne şekilde yapılacağının yanı sıra hangiamaçlar için uygulanacağı da açıklanmıştır. Bu çalışmada Kızılbaşların yaşamlarında önemli bir yeresahip olan ve cem törenlerinde bir geçiş ritüeli şeklinde uygulanan değnek vurma geleneğinin tarihisüreçte geçirdiği değişimler anlatılarak Kızılbaşlar için önemi ortaya konulmaya çalışılmıştır. Buyapılırken öncelikle Kızılbaşlardan bahsedilerek Safevilerin Şiileşmesinde oynadıkları tarihi roldenbahsedilmiştir. Daha sonra geçiş ritüeli ve kültürel değişimin nasıl olduğunun üzerinde durulmuştur.Kızılbaşların kutsal kitaplarından olan ‘Buyruk’ adlı kitaptan derlenen ve değnek vurmanın mitolojikkökenine ışık tutan anlatılardan yola çıkarak bu geleneğin Kızılbaş Türkmenler arasındaki önemiortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Çub-ı Tarik, Değnek Vurma, Geçiş Ritüeli, Kızılbaş Türkmenler, Safeviler

The Chub-ı Tarıq Stick Touch Tradition of Qizilbash Turkmans as a Transitional Ritual

Öz

The Qizilbash Turkman are nomadic tribes who played an important role in the establishment of the Safavid Empire. They lived under the sovereignty of various states in Anatolia, Syria and Iran and interacted with different cultures. The Chub-i Tariq stick touch tradition of the Qizilbash Turkman has been employed for different purposes throughout history. The attempt to build mythological origins in such traditions has been observed in all traditional societies living independent of institutional belief systems. This tradition, which contains mythological elements and occupies an important place in the social lives of the Qizilbash Turkmans, is to be evaluated within the context of a transition ritual in this study. Stick touch, which is carried out for various purposes during Cem ceremonies of the Qizilbash Turkman, is described in the books called “Buyruk,” which were written under the influence of the Safavids and which have been considered to be sacred by the Qizilbash tribes. Stick touch was identified with the mythological elements and it was related to Imam Ali, especially by the Qizilbash Turkman. These books, which are the main written sources of the Qizilbash Turkman, explain and describe the ways of conducting and the purposes of stick touch. The aim of this study is to examine the importance of stick touch tradition, which has been conducted as a transition ritual during Cem ceremonies and which has an important part in the lives Qizilbash Turkman. To that end, first, the Qizilbash Turkman, and then the historical role they have played in the Shiaization of Safavids will be discussed. Afterwards, how the transition ritual and cultural change have been occurred will be emphasized. This study aims at revealing and examining the importance of stick touch tradition among the Qizilbash Turkman based on the narratives compiled from the book called “Buyruk,” which is one of the holy books of the Qizilbash Turkman, shedding light on the mythological origins of stick touch tradition

Anahtar Kelimeler

The Chub-i Tariq, Stick Touch, Transition Ritual, Qızılbash Turkmans, Safavids

Kaynakça

• Alinge, Curt. (1967). Moğol Kanunları. Çev: Coşkun Üçok, Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
• And, Metin. (2012). Ritüelden Drama: Kerbela- Muharrem-Taziye. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Assman, Jan. (2001). Kültürel Bellek. Çev: Ayşe Tekin, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Bilgili, Ali Sinan. (2003). “Osmanlı Tarih Yazarlarının Algısıyla Türkiye- İran İlişkilerinde Siyasi Karakterin Dinî Söylemi: Kızılbaşlık”. Hacı Bektaşı Veli Araştırma Dergisi 27, s.21-41.
• Boratav, Pertev Naili.(2016) Türk Mitolojisi Bütün Eserleri I. Ankara: Bilgesu Ya- yınları
• Bozkurt, Fuat. (2018). Buyruk : İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. İstanbul: Salon Yayınları.
• Connerton, Paul. (2019). Toplumlar Nasıl Anımsar. İstanbul:Ayrıntı Yayınları.
• Deniz, Şefaattin- Asadi, Hasan. (2015). Tarih-i Kızılbaşiyye ( Kızılbaşlığın Tarihi). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Durkheim, Emile. (2010). Dinsel Yaşamın İlk Biçimleri. Çev: Özer Ozankaya. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Durmuş, İlhami. (2016). Türk Kültürüne Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ebu Bekr-i Tihrani. (2001). Kitab-ı Diyarbekriyye, Çev: Mürsel Öztürk, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Efendiyev, Oktay. (2005). Venesiyalılar Şah Tahmasibin Sarayında (Mikele Membre ve Vinçenso Alessandri), Bakı.
• Eliade, Mircea, (2017a). Mitlerin Özellikleri, Çev: Sema Rifat, İstanbul: Alfa Yayınları.
• Eliade, Mircea. (2017b). Arayış: Tarih ve Dinde Anlam, Çev: Cem Soydemir, Ankara: Doğubatı Yayınları.
• Er, Piri. (1996). “Türklerde Ağaç Kültü ve Bunun Anadolu Alevi İnancındaki İzleri”, Türk Halk Kültürü Araştırmaları, Ankara, s.61-64
• Eröz, Mehmet. (2014). Türkiye’de Alevilik Bektaşilik, İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• Gölpınarlı, Abdulbaki. (1977). “Kızılbaş”, İslam Ansiklopedisi, c.6, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, s. 789-795.
• Güngör, Özcan- Aksoy, Erdal. (2012). “Sosyolojik Açıdan Alevi/Bektaşilerde Tena- süh İnancı”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 62, s.249-270.
• Halbwach , Maurice.(2016). Hafızanın Toplumsal Çerçeveleri, Çev: Büşra Uçar, An- kara: Heretik Yayıncılık.
• İnan, Abdülkadir. (2013). Tarihte ve Bugün Şamanizm: Materyaller ve Araştırmalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kaplan, Doğan. (2008). “Buyruklara Göre Kızılbaşlık”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kehl- Bodrogi. Krisztina. (2012). Kızılbaşlar/Aleviler, Çev: Oktay Değirmenci-Bilge Ege Aybudak, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Kılıç, Rüya. (2016). Osmanlı’da Seyyidler ve Şerifler, İstanbul:Kitap Yayınevi.
• Morton, Alexander H.(1993). “The Chub-ı Tariq and Qızılbash Ritual in Safavid Per- sia”, Etudes Safavides, Ed: Jean Calmard, Paris- Tehran, s.226-245.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (2000). Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, İstanbul.
• Ozan, Meral. (2011). “Geçiş Ritüelleri ve Halk Masalları”, Milli Folklor, Yıl:23, Sayı: 91, 2011, s.72-84.
• Özcan, Abdulkadir. (1995). “Eşikağası”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.11, İstanbul:Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s.462-463.
• Özgüdenli, Osmangazi. (2009). Moğol İranında Gelenek ve Değişim: Gazan Han ve Reformları (1295-1304), İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Price, S. R. F. (2004). Ritüel ve İktidar: Küçük Asya’da Roma İmparatorluk Kültü, Çev: Taylan Esin, Ankara: İmge Yayınevi.
• Rappaport A. Roy. (2006). “Ritüel”, Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar I, Çev: Kürşat Korkmaz, Ankara: Geleneksel Yayıncılık, s.187-193.
• Turhan, Mümtaz, (2018), Kültür Değişimleri: Sosyal Psikoloji Bakımdan Bir Tektik, Ankara: Altınordu Yayınları.
• Ülken, Hilmi Ziya. (1969). “Anadolu Örf ve Adetlerinde Eski Kültürlerin İzleri”, An- kara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.XVII, s.1-28.
• Yalman, Ali Rıza. (2000). Cenup’ta Türkmen Oymakları, Haz: Sabahat Emir, c.I, An- kara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.