MİRAÇ KAVRAMININ ALEVİ SÖZLÜ KÜLTÜRÜ AÇISINDAN İNCELENMESİ: ÇUBUK-ŞABANÖZÜ ÖRNEĞİ

Yıl 2019, Sayı: 92, 143 - 170, 18.12.2020

Sadettin Kalenderoğlu Cenk Güray

Öz

Miraç kavramı diğer birçok inanç sisteminde olduğu gibi İslam’da ve İslam içerisindeki tasavvufitarikatların birçoğunun inanç dünyasında da önemli yere sahiptir. Sadece inanç dünyası ile sınırlıkalmayıp tarikatların kendine özgü ritüellerinin de temel dayanağı olarak gösterilebilen Hz.Muhammed’in miracı bu yönü ile İslam kültürü içerisinde özellikle Alevilik’te somut bir şekildegözlemlenebilmektedir. Anadolu’da bulundukları coğrafyadan bağımsız olarak Alevi topluluklarınhafızasında küçük ayrıntılar dışında birbirine çok yakın olan “Miraç ve Kırklar Cemi” anlatıları mevcuttur.Aleviliğin gerek teolojisi gerekse de temel ritüelleri için temel dayanak noktası olarak görülenmiraç ve Hz. Muhammed’in miraç dönüşü uğradığı Kırklar Meclisi, “miraç-inanç” ve “miraç-ritüel”ilişkisini inceleyebilmek adına Anadolu’daki diğer inanç sistemleri için de önemli bir model teşkiletmektedir. Anadolu’da Geleneksel Aleviliğin günümüzde dahi inançsal ve ritüelik bir bütünsellikiçerisinde devam ettiği Çubuk ve Şabanözü bölgeleri bünyelerinde Aleviliğin miraç algısına dair zenginedebi, görsel ve müzikal eserler barındırmaktadır. Bu eserler diğer coğrafyalarda varlık gösterenAlevi topluluklarının belleklerinde mevcut olan “Miraç ve Kırklar Cemi” anlatıları ile örtüşür niteliktaşımaktadır. Makalede önce yazılı kaynaklardaki Miraç ve Kırklar Cemi anlatısının çözümlemesiyapılmış daha sonra gerek Çubuk gerekse de Şabanözü bölgelerine dair sözlü kaynaklar ile yapılansöyleşiler sonucunda miraca dair çözümlemeyi destekler nitelikte olan bilgiler toplanmıştır. Çalışmaiçin Şabanözü’nün Çapar, Göldağ ve Kutluşar köylerinde tarafımızca yapılan söyleşiler ve alan araştırmasıkayıtları kullanılmış olup daha önce söz konusu bölgeye dair yapılmış olan çalışmalardan dafaydalanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Alevilik, miraç, kırklar cemi, miraçlama, Çubuk, Şabanözü

The Analysis of “Mi’raj” Concept Regarding the Alevi Oral Traditions: The Example of Çubuk-Şabanözü Region

Öz

Similar to many other belief systems, the concept of “Mir’aj” holds a great importance in the symbolic cosmos perception of Islam and the related Mystical Sufi Movements. In addition to this philosophic importance, Hz. Muhammad’s “Mir’aj” journey can be stated as a fundamental root for the rituals of many Sufi orders including Alevism. The memories of Alevi communities in Anatolia hold very close mir’aj narratives independent from the regions they occupy. The “Mir’aj” and “Cem of Forties” visited by Hz. Muhammad on his way back, that stands as an origin for the theology and the rituals of the Alevi Belief System, might also represent a suitable model to examine “Mir’aj-Belief” and “Mir’aj-Ritual” relations for many other belief systems in Anatolia. Çubuk-Şabanözü region, in which traditional Alevi belief system still lives with a theological and ritual based integrity, possesses a very unique literal, visual and musical creations about the Mir’aj perception of Alevi belief system. These creations go hand in hand with the “Mir’aj and the Cem of Forties” narratives lying in the memories of Alevi communities living in the other regions of Anatolia. In the first part of the paper, the narratives of “Mir’aj and Cem of Forties” in the written sources are examined and supporting knowledge gathered through the interviews conducted by oral resources is presented in the second part of the paper. For developing the final text of the paper, the interviews and the reports of field works carried out by the authors in the Çapar, Göldağ and Kutluşar villages of Şabanözü are used and these materials are supported by the previous studies on similar topics carried out on the region

Anahtar Kelimeler

Alevi belief system, mir’aj, cem of forties, miraçlama, Çubuk, Şabanözü

Kaynakça

• KK-1, Aşur Uygur, 1941 doğumlu, zakir, lise, emekli, 10.08.2018, Çapar Köyü, Şa- banözü, Çankırı
• KK-2, Battal Dalkılıç, 1948 doğumlu, zakir, Akşam Sanat Okulu, emekli, 16.12.2017, Göldağ Köyü, Şabanözü, Çankırı
• KK-3, Müslüm Dedeoğlu, 1942 doğumlu, dede, ilkokul, işçi, 16.12.2017, Göldağ Köyü, Şabanözü, Çankırı
• KK-4, Zülfikar Sarıoğlu, 1933 doğumlu, talip, ilkokul, işçi 27.07.2019, Göldağ Köyü, Şabanözü, Çankırı 2. Yazılı Kaynaklar
• Akgül, Leyla. (2013). Pir Sultan Abdal Sözlüğü, Ankara: La Kitap.
• Altıntaş, Ramazan. (2007). “Alevi-Bektâşi Geleneğinde Allah Tasavvuru”. 2. Ulus- lararası Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektâşilik Bilgi Şöleni Bildiri Kitabı Ed. Bülbül T., Kılıç F. Ankara.
• Arslanoğlu, İbrahim. (1999). “Çubuk Yöresi Alevi Ocakları ve Kurucuları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 10, 61-73.
• ——. (2001). “Alevilikte Temel İnanç Unsurları ve Pratikler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 20, 25-63.
• Atalay, Adil Ali. (1994). Buyruk, İstanbul: 13- 20
• Atasoy, Özlem Aydoğdu. (2016). “Çubuk’ta Yaşayan Köy Projesi”. Bütün Yönleriyle Çubuk Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Der. Hüseyin Çınar, Tekin Önal. Ankara: Çubuk Belediyesi-AYBÜ, 347.
• Barkan, Ömer Lütfi. (2008). “İstilâ Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviye- leri”. Tasavvuf Kitabı, Hazırlayan: Cemil Çiftçi, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Birdoğan, Nejat. (2001). Şah İsmail Hatai Yaşam ve Yapıtları. İstanbul: Kaynak Ya- yınları.
• Bozkurt, Fuat. (2009). Buyruk İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Çağlayan, Alper. (2000). “Semâh”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Der- gisi 14, 43.
• ——. (2017). Kur’an ve Ehl-i Beyt Kaynaklı Alevi Yolunda Erkan-Çubuk Yöresi Ör- neği. İstanbul: Dörtkapı Yayınları Alevi Erkânı Dizisi.
• ——. (2018). Cibâli Sultan Evlatlarından Seyyîd Süleyman. İstanbul: Dörtkapı Ya- yınları Âşıklar Dizisi.
• Demir, Arif ve Cenk Güray. (2016). “Çubuk ve Çevresinde Dini Musiki Yaklaşımla- rı”. Bütün Yönleriyle Çubuk Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Der. Hüseyin Çınar, Tekin Önal. Ankara: Çubuk Belediyesi-AYBÜ, 229-250.
• Ersal, Mehmet. (2011). “Alevi Cem Zakirliği: Battal Dalkılıç Örneği”, Alevilik-Bekta- şilik Araştırmaları Dergisi (Alevi-Bektaşi Kültür Enstitüsü, Almanya), 1, 188- 205.
• ——. (2013). “Alevi-Bektaşi İnanç Sisteminde Hiyerarşik Yapı: Çubuk Havzası Ale- viliği Örneği”. Yayımlanmış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• ——. (2019). Alevi Cem Zakirliği. Ankara: Barış Kitabevi.
• Gölpınarlı, Abdulbaki. (2013). Yunus Emre Hayatı ve Bütün Şiirleri. İş Bankası Kül- tür Yayınları. İstanbul.
• Güray, Cenk. (2012). “Anadolu’daki İnanç ve Müzik İlişkisinin Semâ-Semah Kav- ramları Çerçevesinde İncelenmesi”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üni- versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• ——. (2019). “Çubuk ve Şabanözü Bölgeleri Alevi Köylerindeki Cem Geleneklerine Müzikal Açıdan Bir Bakış”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Der- gisi, 89, 97-117.
• Güzel, Abdurrahman. (2010). Sarayname. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Hâkim, Müstedrek, III, 151; Ahmed, Müsned, III, 157; Tabarânî, el-Kebîr, No:2636- 2638, https://www.halveti.tc/ehlibeyt32.php, E.T. 27.08.2019.
• İnalcık, Halil. (2009). Devlet-i Aliyye. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Kaplan, Doğan. (2010). Yazılı Kaynakların Göre Alevîlik. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1. baskı.
• Kalenderoğlu, Sadettin. (2019). Şabanözü Kutluşar Köyü Alan Araştırması. Çankırı.
• Karakaş, Musa. (2003). “Alevilikte Cem”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştır- ma Dergisi, 27, 229-296.
• Karamustafa, Ahmet T. (2007) Tanrının Kuraltanımaz Kulları-İslâm Dünyasında Derviş Toplulukları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• ——. (2015). “Anadolu’nun İslamlaşması Bağlamında Aleviliğin Oluşumu.”. Kızıl- başlık, Alevilik, Bektaşilik Tarih-Kimlik-İnanç-Ritüel, drl. Yalçın Çakmak- İm- ran Gürtaş. İstanbul: İletişim, 43-54.
• Keleş, Reyhan. (2017). “Yedi Ulu Ozan’ın “Yedi” Sembolizmi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 83, 49-79.
• Kılıç, Filiz. (2008). Alevîlik ve Bektaşîlikte Yedi Ulu Ozan, Ankara.
• Koçak, Aynur ve Gürçay, Serdar. (2017). “Alevî–Bektaşî Velâyetnâmelerinde ‘Ejder- ha’ Motifi”. Journal of Analytic Divinity, 1 (1), 34-64.
• Köprülü, Mehmet Fuat. (2005). Anadolu’da İslamiyet. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Hayrettin Karaman, Ali Özek, İbrahim Kafi Dönmez, Mustafa Çağrıcı, Sadettin Gümüş ve Ali Turgut. (2003). Kur’ân-ı Kerim Açıklamalı Meali (Kur’an Yolu). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara.
• Kurnaz, Cemal. (1995). “Felek (Edebiyat)”. TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 12, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s.306-307.
• Noyan, Bedri. (2010). Bütün Yönleriyle Alevilik ve Bektâşilik, I.Kitap-Erkan. İstanbul: Ardıç Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (1996). Babailer İsyanı. İstanbul: Dergah Yayınları.
• ——. (2005). Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınlar.
• ——. (2008). Türkler, Türkiye ve İslam. İstanbul: İletişim Yayınları.
• ——. (2011). “Ortaçağ Anadolu’sunda İki Büyük Yerleşimci Derviş Yahut Vefâiyye ve Yesevviye Gerçeği: Dede Garkın ve Emirci Sultan”, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Merkezi Yayınları, Ankara, s. 27
• ——. (2013). Türkler Türkiye ve İslam Yaklaşım, Yöntem ve Yorum Denemeleri. İs- tanbul: İletişim Yayınları.
• Özbilgin, Zülfikar. (2011). “Alevilikte Düşkünlük”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 60, Ankara, 411-414.
• Özmen, İsmail. (1998). Alevî-Bektaşî Şiirleri Antolojisi, Cilt: I. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Pala, İskender. (2004). Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü, 17. Basım, İstanbul: Kapı Yayınları.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet. (2017). “Alevilik-Bektaşiliğin Tasavvufi Boyutu Üzerine”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 82, 9-23.
• Schimmel, Annemarie. (1975). Mystical Dimensions of İslâm (İslam’ın Mistik Boyu- tu). The University of North Carolina Press.
• Schubel, Vernon. (2010). “When the Prophet Went on the Miraç He Saw a Lion on the Road: The Miraç in Alevi-Bektaşi Tradition”. The Prophet’s Ascension: Cross-Cultural Encounters with the Islamic Mi’raj Tales. Christiane Gruber and Frederick Colby, Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press. (Peygamber Miraca Çıktığında Yolda Bir Aslan Gördü: Alevi-Bektaşi Gelene- ğinde Miraç. Peygamber’in Miracı: İslami Miraç Anlatılarında Kültürlerarası Karşılaşmalar)
• Sivri, Medine ve Kuşca, Sibel. (2014). “Şah İsmail Hatai ve Pir Sultan Abdal Deyiş ve Nefeslerinden Alevi-Bektaşi Kozmogonisi ve Kırklar Meclisi’ne”. Folklor/ Edebiyat 20: 179-202
• Sümer, Derya. (2011). “Alevi-Bektaşi Miraç Söyleminden Cemin Simgesel Temsille- rine Hakk’ın Birlik Bilinci”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Der- gisi, 57, 57-84.
• Şener, H. İbrahim. (2003). “Tâhiru’l-Mevlevî’nin Tesdîs-İ Na’t-İ Şerîf-İ Nâbî’si Ve Tahlîli”. İstem, 9-22.
• Teberoğlu, Haydar. (2011). Alperen Seyyid Pir Hacı Murad-ı Veli Velayetnamesi. An- kara: Kardelen Ofset Matbaacılık Tanıtım Hizm. San. Tic. Ltd. Şti.
• Timisi, Ali Haydar. (2007). “Anadolu Kültürü ve Semahlar”. Basılmamış Yüksek Li- sans Tezi, Haliç Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Musikisi Anasanat Dalı, İstanbul.
• Tulum, Mertol. (2017). Nâme-i Kudsî (Kutsal Kitap) Menakıbu’l-Kudsiyye (Kutsal Menkabeler) Çevriyazılı ve Günümüz Diline Aktarılmış Metin (İkinci Kitap). İstanbul: Çizgi Kitabevi.
• Turan, Ahmet ve Yıldız, Harun. (2008). “Tarihten Günümüze Anadolu Aleviliği.” On- dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26 (26-27), 11-24.
• Türkmen, Fikret. (1999). “Yazılı Kaynaklardaki (Cönklerdeki) Bektaşî Şairlerinin Şi- irlerinde Görülen Yeni Şekiller”, I. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Sempozyu- mu Bildirileri Kitabı, Ankara, 339-356.
• Ürkmez, Ertan. (2015). “Türk-İslâm Mitolojisi Bağlamında Mi’râç Motifi ve Türkiye Kültür Tarihine Yansımalar”. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Yaman, Ali. (2004). Alevilikte Dedelik ve Ocaklar, Dedelik Kurumu Ekseninde Deği- şim Sürecinde Alevilik, İstanbul: K.A.S. Derneği Yayınları.
• Yıldırım, Hafsanur. (2015). “Divan Şairlerine Göre Burçlar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c. 8, sa. 41, s. 340-353.