KALKANDELEN HARABATİ BABA TEKKESİNİN SOSYO-KÜLTÜREL BAĞLAMI VE MEKANSAL GELİŞİMİ

Yıl 2022, Sayı: 103, 33 - 68, 20.09.2022

Deniz Özkut Zahide Çiğdem Alas Büke Özden Pulat

Öz

Harabati Baba Tekkesi Kuzey Makedonya’nın başkenti Üsküp’ün batısında, Kalkandelen’de (Tetovo) bulunmaktadır. Tekke, sosyo-kültürel işlevlere sahip kamusal mekanlarla, mahremiyet gerektiren ibadet ve yaşam mekanlarından oluşmaktadır. Bu bağlamda, geniş ve ağaçlıklı bahçesi ile Balkanlarda benzer örneğine rastlamadığımız tekkeyi oluşturan yapılar şunlardır: İbadethane, Türbe, Şadırvan, Misafirhane, Askerihane, Fatma Evi, Derviş Evi, Büyük Çeşme ve Ahır. Bölgede önemli bir dini merkez olarak bilinen ve dervişleri sayesinde kültür-sanat alanında önemli bir yeri bulunan Harabati Baba Tekkesi, araziyi çevreleyen anıtsal dört giriş kapısı bulunan yüksek duvarlara sahip bir yerleşkedir. Cümle kapısının üzerinde "cihannüma" tarzında düzenlenmiş köşk, Rumeli’de fetih dönmelerinin yarı askeri nitelikli Bektaşi tekke geleneğine referans vermektedir (Tanman 2004, 300). Bu özellikleri ile Balkanlarda geniş kapsamlı ve dağınık mimari planlamanın Bektaşi Tekkelerinde geç dönemde de devam ettiğini gösteren bir örnek olarak karşımıza çıkmaktadır (Tanman 2004, 300). Zaman içinde değiştirilmiş, yokolmuş, ilave yapılarla gündelik hayata uyarlanmış durumu ile günümüzde de varlığını sürdürmektedir. Bu makale kapsamında, Harabati Baba Tekkesi yerleşke ve yapılarının mekânsal örüntüsü tarihsel bağlamda ele alınmaya çalışılmıştır. Yerleşkenin karşılaştığı dönemsel sosyo-kültürel farklılıklar ve mekânsal dönüşümler, yazılı kayıtlar, tarihi kaynaklar ve arşiv taramasından elde edilen bilgi, görsel malzeme, eski fotoğraflar, yapıdan gelen izler, karşılaştırmalı çalışma ve mimari gereklilik ölçütleri esas alınarak ortaya konmaya çalışılmıştır. Benzer dönem özellikleri ve yapı tipolojileri üzerinden yapılan karşılaştırmalı çalışmalara ve mimari gerekliliklere dayanarak peyzajı ile birlikte Tekke yerleşkesi ve içinde yeralan yapılar 4 dönemde incelenmiştir. Harabati Baba Tekkesinin, tarikat ehlinin gittiği yerde bir tekke yaptırdığı inancına dayanarak, 958 (1551) yılında Bektaşi babası olduğu bilinen Sersem Ali Baba tarafından yaptırılmış olabileceği ve Tekkenin 16. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenebileceği bir varsayım olarak kabul edilmiştir. Bu dönemde, 15. yüzyılın ikinci yarısında ise kasaba olan Kalkandelen’in nüfusu yoğunlaşmakta, Müslüman nüfusu Bektaşi dervişlerinin yoğun faaliyetleri ile artmaktadır. Kuruluş dönemi olarak da tanımlanabilecek olan bu dönem, 18. yüzyılın ikinci yarısında, kaynaklarda ikinci bani olarak bilinen Harabati Babanın Tekkeye gelmesine kadarki süreç olarak kabul edilmiştir. İkinci dönem, Tekkedeki yapıları ihya etmesi ve yerleşkedeki imar faaliyetleri nedeniyle, Kalkandelen’de idareci olan Recep Paşa dönemi olarak düşünülebilir. 19.yy’da Yeniçeri Ocağının lağvedilip Bektaşi dergahlarının kapatılmasıyla sürgün edilen ve kaçan dervişlerin Balkanlara geldiği ve Harabati Baba Tekkesinin, Recep Paşa ile oğlu Abdurrahman Paşa dönemlerinde askeri üs olarak kullanıldığı kaynaklarda belirtilmektedir. Pek bir bilgi sahibi olamadığımız üçüncü dönem ise, Recep Paşanın 1822’de ölümünden, 1967’de yapılan kapsamlı bir restorasyon/onarım uygulamasına kadar geçen süreyi kapsamaktadır. Dördüncü dönem (1967-…) ise, geç dönem müdahaleleri ve ilk resmi restorasyon uygulamasını kapsamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Koruma, Mimarlık tarihi, Dini Miras, Balkanlar, Harabati Baba, Bektaşi Tekkesi

Kaynakça

• Ağanoğlu H. Yıldırım, Bayram Sebahattin, Karaca Yılmaz, Torun Ahmet Semih ve Yıldıztaş Mümin (2005). Osmanlı Yönetiminde Makedonya, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No: 74, Ankara.
• Akın, Nur (2001). Balkanlarda Osmanlı Dönemi Konutları, İstanbul.
• Aksoy, Erdal. (2018). "Balkanlar'da Merkezi Bir Tekke: Harabati Baba Bektaşi Tekkesi", Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Yaz 2018/86, 153- 168.
• Artan, Tülay (1989). Architecture As a Theatre of Life: Profile of The Eighteenth Century Bosphorus, Massaachusetts Instıtue of Techonology of Architecture (Yayınlanmamış Doktora Tezi)
• Aruçi, Muhammet. (1997). "Harabati Baba Tekkesi", İslam Ansiklopedisi, Türk Diyanet Vakfı, Cilt 16, 69- 71.
• Aruçi, Muhammet. (2001). "Kalkandelen", İslam Ansiklopedisi, Türk Diyanet Vakfı, Cilt 24, 262-263.
• Atasoy, Nuran (2005). Derviş Çeyizi, Türkiye'de Tarikat Giyim Kuşam Tarihi, Ankara
• Ayverdi, Ekrem Hakkı (1981). Avrupa'da Osmanlı Mimari Eserleri-Yugoslavya III. Cilt, III. Kitab, İstanbul.
• Azar, Birol (2005). "Benzerlik ve Farklılıklar Ekseninde Alevi- Bektaşi İnançları Üzerine Bir Değerlendirme", İlahiyat Fakültesi Dergisi 10: 2, 81-87.
• Bağcı, Serpil. (2004). "Osmanlı Mimarisinde Boyalı Nakışlar", Osmanlı Uygarlığı II (Ed. H. İnalcık- G. Renda), 736- 759.
• Bağcı, Serpil, Çağman Filiz ve Renda Günsel (2006). Osmanlı Resim Sanatı, (Ed. S. Bağcı), İstanbul.
• Bülbül, Sevil. (2015). "Kalkandelen Harabati Baba- Sersem Ali Baba Bektaşi Külliyesi", Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, Yıl 2015/76, 205- 228.
• Çolak, Kamil. (2016). "Arşiv Belgeleri Işığında Tekirdağ'da Tekke ve Zaviyeler (XVII.-XX. yy), Rodosto'dan Süleymanpaşa'ya Tekirdağ, Uluslararası Tekirdağ Tarihi Sempozyumu Bildirileri 26-27 Mart 2015, Namık Kemal Üniversitesi, İstanbul, 183-197.
• Çoruhlu, Yaşar (2001). "Kasır Maddesi", İslam Ansiklopedisi, Türk Diyanet Vakfı, Cilt 24, 555- 558.
• Demir, Saniye Emel (2016). "Kalkandelen Bektaşi Tekkesi Haziresi", Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Doç.Dr. A. S. Açıkgözoğlu, İstanbul.
• Demiriz, Yıldız. (1982). "Anadolu Türk Sanatında Süsleme ve Küçük Sanatlar", Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, Cilt 5, 882- 928.
• Doğan, Sema (2002). "Kümbet maddesi", İslam Ansiklopedisi, Türk Diyanet Vakfı, Cilt 26, 547- 550.
• Eldem, Sedad Hakkı (1974). Köşkler ve Kasırlar II, İstanbul.
• Günana, Meryem (2018). “Yazı -Resim Geleneğinin Alevi- Bektaşi Sanatındaki Örnekleri ve Günümüz Sanatına Yansımaları”, Işık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Resim Yüksek Lisans Programı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Güzel, Emine (2018). "Osmanlı Mezar Taşlarında Servi Motifi", I. Uluslararası Türk İslam Mezar Taşları Kongresi Bildiriler Kitabı, Adnan Menderes Üniversitesi 19-21 Ekim Kuşadası/Aydın, Aydın, 251- 281.
• Hatipler Çibik, Tuba (2014). “Balkanlardaki Bektaşi Tekkelerinin Enerji Verimliliği Açısından Değerlendirilmesi: Harabati Baba Dergahı Örneği”, Trakya Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Hatipler Çibik, Tuba ve Umaroğulları, Filiz (2017). "Balkanlardaki Bektaşilik ve Bektaşi Tekkeleri", İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, 458-481.
• İbrahimi, Mehmet. (1985). "Kalkandelen'deki Harabati Baba (Sersem Ali Baba) Bektaşi Tekkesi", Milli Kültür 49 - Temmuz 1985, 54-60.
• İbrahimgil, Mehmet (2002). "Makedonya'da Türk Mimarisinde Görülen Sembolik Motifler", Prof. Dr. Haluk Karamağaralı Armağanı, Ankara, 137- 152
• İbrahimgil, Mehmet ve Konuk, Neval. (2006). Kosova'da Osmanlı Dönemi Mimari Eserleri I- II, Ankara.
• İzeti, Metin (2003). “XVIII. ve XIX. Yüzyılda Balkanlarda Tasavvuf Akımları”, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İlahiyat Anabilim Dalı, Tasavvuf Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora tezi, İstanbul.
• Jahjai, Abas (2001). Makedonya'da Tekkeler ve Tekke Musikisi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İlahiyat Anabilim Dalı, Tasavvuf Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Karakaya, Ebru (2002). "Kütahya Maddesi, Mimari" İslam Ansiklopedisi, Türk Diyanet Vakfı, Cilt 26, 584- 587. Kılcı, Ali (2010). "Şadırvan Maddesi", İslam Ansiklopedisi, Türk Diyanet Vakfı, Cilt 38, 219- 221.
• Karamağaralı, Beyhan (1993). "İçiçe Daire Motiflerinin Mahiyeti Hakkında", "Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar", Güner İnal'a Armağan, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 249-270.
• Karamağaralı, Nakış (2006). "Anadolu Selçuklu Mimarisinde Hz. Ali İkonografisi", Sanatta Anadolu Asya İlişkileri, Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı'ya Armağan, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 297- 315.
• Kiel, Machiel (2009). "Sarı Saltuk Maddesi", İslam Ansiklopedisi, Türk Diyanet Vakfı, Cilt 36, 147- 150
• Kuban, Doğan (2007). Osmanlı Mimarisi, İstanbul.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (1992). "Bektaşilik Maddesi", İslam Ansiklopedisi, Türk Diyanet Vakfı, Cilt 5, 373- 379.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (2004). "Tasavvuf, Sufiler ve Tarikatlar, Tekkeler", Osmanlı Uygarlığı I (Ed. Halil. İnalcık- Günsel. Renda), 267- 287.
• Oğuz, M. Öcal (2013). "Kalkandelen (Tetova) Ve Tunus Modellerinden Hareketle Günümüzde Bektaşi Tekkelerinin Balkanlar ve Kuzey Afrika’daki Yapı ve İşlevi", Uluslararası Balkan Sempozyumu Bildiriler, 5- 7 Ekim 2012,
• Osmani, Sevil (2001). “Makedonya Türk Dini Yapılarında Ahşap Süsleme Sanatı (XIV- XIX. yy)”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Ödekan, Ayla (1995). "Mimarlık ve Sanat Tarihi (1600-1908), Su Mimarisi", Türkiye Tarihi 3, Osmanlı Mimarisi 1600-1908, Ed. S. Akşin, 369- 455.
• Özer, Mustafa (2006). Üsküp'te Türk Mimarisi (XIV.- XIX. Yüzyıl), Ankara.
• Özköse, Kadir (2014). "Balkanlar'da Tasavvuf ve Tarikatlar", Osmanlı İlim, Düşünce ve Sanat Dünyasında Balkanlar, Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı 7- 9 Mayıs 2014, Edirne
• Öztürk, İsmail. (1998). "Edirne'de Geleneksel Sanatlar, Edirnekari ve Edirne Kırmızısı", Edirne Serhattaki Payitaht, İstanbul, 485- 495.
• Öztürker, Hazal Ceylan (2013). "Bektaşi Mezar Taşları Üzerine Bir İnceleme: Şemsi Baba Tekkesi Örneği", Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 4, 155- 193.
• Schimmel Anne Maria. (1998). Sayıların Gizemi, İstanbul.
• Seyman, Adil (2006). “Balkanlar'da Alevi Bektaşilik”, Marmara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Mezhepleri Tarihi Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Sözen, Metin ve Tanyeli, Uğur (1992). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul.
• Tanman, Baha (1994). "Şahkulu Sultan Tekkesi", Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt 7, 128- 132.
• Tanman, Baha (-2004). "Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları/Tekkeler" Osmanlı Uygarlığı I (Ed. H. İnalcık- G. Renda), 289- 315.
• Tanman, Baha ve Parlak, Sevgi (2011). "Tekkeler, Mimari Maddesi", İslam Ansiklopedisi, Türk Diyanet Vakfı, Cilt 40, 370- 379.
• Tunçel, Gül. (2000). "Kalkandelen (Tetova) Harabati Baba Tekkesi Haziresi'ndeki Mezartaşları", Balkanlarda Kültürel Etkileşim ve Türk Mimarisi Uluslararası Sempozyumu, Şumnu- Bulgaristan, 697- 724.
• Ural, Selçuk (2015). "Makedonya'nın İslamlaşmasında Bektaşi ve Halvetiliğin Katkısına Bir Örnek: Kırçova'da Bektaşi ve Halveti Tekkeleri", Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi 73, 129- 151.
• Ünsal, Behçet. (1982). "İstanbul Türbeleri Üzerine Stil Araştırması", Vakıflar Dergisi Cilt 16, 77-120.
• Yahya (Jahjai), Abas (2015). "Makedonya'da Tekkeler ve Tekke Musikisi", Proceedings of The Fourth International Congress on Islamic Civilisations in The Balkans 13- 17 October 2010, Skopje, Macedonia (Balkanlarda İslam Medeniyeti, Dördüncü Milletlerarası Kongre Tebliğleri) 13-17 Ekim 2010, Üsküp, Makedonya, İstanbul, 661-681.