Ahmet Yaşar Ocak’ın Çalışmalarında Anadolu’da İslami Farklılaşmanın Meslekten Temsilcileri: ‘Marjinal Sûfîler’, ‘Zındıklar’, ‘Mülhidler’

Yıl 2022, Sayı: 103, 69 - 86, 20.09.2022

Resul Ay

Öz

Anadolu’da İslam konusu herhalde en çok İslami farklılaşma boyutuyla dikkat çeker. Fuat Köprülü’den beri araştırmacıların üzerinde epey mesai harcadığı konu bilhassa söz konusu farklılaşmanın temsilcileri, ayırt edici özellikleri ve kökenleri üzerinde yoğunlaşmıştır. Farklılığı karakterize etmek için uygun görülen kavramlar üzerindeki tartışmalar da halen canlılığını muhafaza etmektedir. Ahmet yaşar Ocak konunun hemen her boyutuyla ilgilenen ve eserler veren bir araştırmacı olarak bahse konu tartışmaların hemen hepsine muhatap konumundadır. Ocak konuyu hem tasavvufi hem de ehl-i ilm temsilcileri üzerinden ele alırken İslami farklılığın bir tipolojisini de oluşturur. Meslekten temsilciler olarak ele aldığı Kalenderileri marjinal sufilik şeklinde kavramsallaştırırken, Melamiler, Hamzaviler, Gülşeniler ve ulemadan bazı bireysel çıkışları da Osmanlı döneminin kendi terminolojisiyle, zındıklık ve mülhidlik kapsamında değerlendirir. Bu nitelemelerin temel dayanağı olarak da Kalenderilerde şeriat ve örf dışı tutum ve davranışları hatta toplum karşıtlığını, yine Melamilerde şeriata mesafeli duruşu, fakat hemen hepsinde ise farklı boyutlarda da olsa aşırı panteizmi çağrıştıran inanç ve düşüncelerini öne çıkarır. Söz konusu ayırt edici özelliklerin nereden kaynaklandığı meselesini de hem İslam öncesi inanışların tesiri üzerinden hem de İslami dönemdeki uzantıları ile birlikte ve zaman içerisindeki yeni şekillenmeler çerçevesinde ele alır.

Anahtar Kelimeler

Ahmet Yaşar Ocak, Kalenderiler, Melamiler, Zındıklar, Mülhitler, Anadolu'da İslam

Kaynakça

• Ay, Resul. Anadolu’da Derviş ve Toplum (13-15. Yüzyıllar). İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
• Ay, Resul. "Anadolu’da İslam veya İslamlaşma Konulu Çalışmaların Dünü Bugünü: Genel Yaklaşım, Kavramlar ve Tartışmalar", Selçuklu Tarı̇hı̇ ve Tarı̇hçı̇lı̇ğinin Temel Meselelerı̇ (Ed. Mehmet Ali Hacıgökmen vd.). Konya: Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yay., 2020, s. 241-253.
• Bayram, Mikail. “Babailer İsyanı Üzerine”, Hareket 23 (1981).
• Bayram, Mikail. “Hacı Bektaş-ı Horasânî Hakkında Bazı Yeni Kaynaklar ve Yeni Bilgiler”, Türkiye Selçukluları Üzerine Araştırmalar. Konya: Kömen Yay., 2003, s. 143-153.
• Coşan, Esad. Hacıbektaş-ı Veli, Makâlât, Seha Neşriyat, Tarihsiz.
• Dressler, Marcus. “How to Conceptualize Inner-Islamic Plurality/Difference: ‘Heterodoxy’ and ‘Syncretism’ in the Writings of Mehmet F. Köprülü (1890–1966)”, British Journal of Middle Eastern Studies, December 2010, 37 (3).
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Alevî Bektâşî Nefesleri. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1992a.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Melâmîlik ve Melâmîler. İstanbul: Gri Yay., 1992b.
• Gölpınarlı, Abdülbaki, Yunus Emre ve Tasavvuf. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1992c.
• Kafadar, Cemal. Between Two Worlds The Construction of the Otoman State. Berkeley: University of California Press, 1995.
• Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergah Yay., 1995.
• Karakaya-Stump, Ayfer. Vefailik, Bektaşilik, Kızılbaşlık: Alevi Kaynaklarını, Tarihini ve Tarih Yazımını Yeniden Düşünmek. İstanbul: İstanbul: Bilgi Ünv. Yay., 2015.
• Karamustafa, Ahmet T., “Early Sufism in Eastern Anatolia”, Classical Persian Sufism From Its Origins to Rumî (Ed. Leonard Lewisohn), New York: Khaniqahi Nimetullahi Publications, 1993.
• Karamustafa, Ahmet T., God’s Unruly Friends: Dervish Groups in The Islamic Later Middle Period, 1200-1550. Salt Lake City: University of Utah Press, 1994.
• Karamustafa, Ahmet T., “Hacı Bektaş Veli ve Anadolu’da Müslümanlık”, Hacı Bektaş-ı Veli: Güneşte Zerresinden, Deryada Katresinden (Uluslararası Hacı Bektaş-ı Veli Sempozyumu Bildirileri), Der. P. Ecevitoğlu, A. M. İrat, A. Yalçınkaya. Ankara: Dipnot yay., 2010.
• Karamustafa, Ahmet T., “Anadolu’nun İslamlaşması Bağlamında Aleviliğin Oluşumu”, Kızılbaşlık Alevilik Bektaşilik: Tarih-Kimlik-İnanç-Ritüel (Der: Yalçın Çakmak, İmran Gürtaş). İstanbul: İletişim Yay., 2015.
• Köprülü, Fuad. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu. Ankara: TTK Yay., 1991.
• Köprülü, Fuad. Anadolu’da İslamiyet, (Yay. Mehmet Kanar). İstanbul: İnsan Yay., 1996.
• Melikoff, Irene. Uyur İdik Uyardılar Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları (Çev. Turan Alptekin). İstanbul: Cem Yay., 1994.
• Melikoff, Irene. Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe (Çev. Turan Alptekin). İstanbul: Cumhuriyet yay., 1998.
• Melikoff, Irene. “Bektaşî-Alevîler’de Ali’nin Tanrılaştırılması”, Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında Hz. Ali, Haz.. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: TTK. Yay., 2005, s. 79-101.
• Melikoff, Irene. Kırkların Ceminde (Çev. T. Alptekin). İstanbul: Demos Yay., 2007.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Babaîler İsyanı: Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslam- Türk Heterodoksisinin Teşekkülü. İstanbul: Dergah Yay., 1996a.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Türk Kültüründe Ahmed-i Yesevi: Hayatı, Şahsiyeti, Mesajı ve Etkileri”, Türk Sufiliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim Yay., 1996b.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar). Ankara: TTK Yay., 1999.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yay., 2002.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Türkiye Selçukluları Döneminde ve Sonrasında Vefai Tarikatı (Vefaiyye) (Türkiye Popüler Tasavvuf Tarihine Farklı Bir Yaklaşım)”. Belleten, LXX, sayı:257 (2006), 119-149. Ocak, Ahmet Yaşar. Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri, Selçuklu Dönemi. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011a.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Yeniçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri, Osmanlı Dönemi. İstanbul: Kitap yayınevi, 2011b.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-17. Yüzyıllar). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay., 2014. Ocak, Ahmet Yaşar. “Türk ve Türkiye Tarihinde İslam’ı Çalışmak yahut Arı Kovanına Çomak Sokmak”, Kızılbaşlık Alevilik Bektaşilik: Tarih-Kimlik-İnanç-Ritüel (Ed. Yalçın Çakmak-İmran Gürtaş). İstanbul: İletişim Yay., 2015.
• Tatcı, Mustafa. Yûnus Emre Dîvânı II. Cilt (Tenkitli Metin). İstanbul: M.E.B. Yay., 1997.
• Yılmaz, Ali. “Hacı Bektaş-ı Velî Gerçekten Kalenderî mi idi? Makâlât Hacı Bektaş-ı Velî’nin Değil mi?” Türkiye Günlüğü (Balkanlar ve Bosna- Hersek), 36 (1995), s. 161-174.