MİSTİK VE İDEOLOJİK SÖYLEM BAĞLAMINDA BABA İSHÂK VE MAHMUD TARABÎ İSYANLARININ MÜŞTEREK ZEMİNİ

Yıl 2022, Sayı: 103, 227 - 243, 20.09.2022

Ahmet Selçukoğlu

Öz

7./13. asır başlarından itibaren Moğol istilasının oluşturduğu panik ve anarşi ortamı, İslam dünyasında
onlara karşı koyacak bir “kurtarıcı” bekleme düşüncesini kuvvetlendirmiş, bu çerçevede peygamber ve
mehdi figürlü bazı ayaklanma hadiseleri vuku bulmuştur. Bu tür isyanlara iştirak eden ve dönem itibariyla
İslamiyet’in kitabî esaslarını kavrama konusunda isteksiz görünen göçebe Türkler, farklı coğrafyalarda
eş zamanlı olarak meydana gelen Baba İshâk ve Mahmud Tarabî isyanlarına da kitlesel bir teveccüh
göstermişlerdir. Türklerin katılımıyla bastırılması güç bir boyuta evrilen bu isyanlar, resmî ideoloji
ile göçebe kitleler arasında zihinsel ve duygusal uçurumların oluşmasına, derviş dindarlığı ile medrese
skolastiği arasındaki rekabet ve çekişmenin daha da derinleşmesine sebep olmuştur. Her iki isyandaki ortak
söylemler, aslında önceki dönemlerde Türklerin iştirak ettiği dini karakterli isyanlarla benzeşir. Bâbek elHürremî ve Mukanna el-Horasanî isyanları buna verilecek en önemli iki örnektir. Bu toplumsal hadiselerin
hemen hepsinde isyanın liderleri şahsında ulûhiyet ve peygamberlik figürleri ile tezyin edilen bir Müslüman
Şaman karakteri kendini göstermiş ve her biri, bir önceki neslin belleğinin sonraki nesle aktarılmasının bir
tezahürü şeklinde ortaya çıkmıştır. Gerek Tarabî gerekse Babaî isyanında aynı argümanların kullanılmış
olması dikkat çekicidir. İsyanların birbirine yakın kronolojisi, ortak söylemleri ve birbiriyle önemli ölçüde
benzeşen lider portresi, her iki hareketin aynı sözlü bellekten beslendiğine işaret etmektedir. Her ne kadar
ayaklanmaların ayırt edici özellikleri hakkında çok az şey bilinse de resmî ideolojinin savunucuları olan
dönemin müellifleri eliyle tutulan kayıtlarda gerek Mahmud Tarabî gerekse Baba İshak birer sahtekâr, onlara
uyanlar da cahil güruhlar olarak tasvir edilir. Bu makalede, Orta Çağ’da aynı tarihte farklı coğrafyalarda
meydana gelmiş bulunan dini nitelikli iki isyanın karşılaştırmalı analizi yapılarak her ikisinin beslendiği
müşterek bellek ve söylemler ortaya konmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Baba İshâk, Mahmud Tarabî, Baba İlyas, Mukanna el-Horasanî, İbn Bibî, Cüveynî.

THE COMMON GROUND OF BABA İSHAK AND MAHMUD TARABİ REVOLTS IN THE CONTEXT OF MYSTIC AND IDEOLOGICAL DISCOURSE

Öz

The atmosphere of panic and anarchy caused by the Mongol invasion from the beginning of the 7/13th
century strengthened the idea of waiting for a “saviour” to oppose them in the Islamic world. In this context,
some rebellions with figures of the Prophet and the Mahdī took place. Nomadic Turks, who participated in
such revolts and seemed reluctant to grasp the academic principles of Islam in the period, showed a massive
favour to the revolts of Baba İshak and Mahmud Tarabi, which took place simultaneously in different
geographies. These revolts evolved into a dimension that was difficult to suppress with the participation
of the Turks and caused the formation of mental and emotional gulfs between the official ideology and the
nomadic masses. In addition, the rivalry and contention between dervish piety and madrasa scholasticism
deepened even more. The common discourses in both rebellions are actually similar to the religious
rebellions that the Turks participated in the previous periods. Bābak al-Khurramī and Muqanna‘ alKhorasānī revolts are the two most important examples of this. In almost all of these social events, the
character of a Muslim Shaman in the person of the leaders of the rebellion and decorated with the figures of
divinity and prophethood showed himself. Thus, each emerged as a manifestation of the transmission of the
memory of the previous generation to the next generation. It is remarkable that the same arguments were
used in both the Tarabi and Babai revolts. The close chronology of the revolts, their common discourse and
the highly similar portrait of leaders indicate that both movements were fed from the same verbal memory.
Although little is known about the distinctive features of the uprisings, in the records kept by the authors of
the period who were the defenders of the official ideology, both Mahmud Tarabi and Baba İshak are described
as imposter, and those who followed them as ignorant crowds. In this article, a comparative analysis of two
religious revolts that took place in different geographies on the same date in the Middle Ages will be made. In
addition, the common memory and discourses on which both are fed will be tried to be revealed.

Anahtar Kelimeler

: Baba İshak, Mahmud Tarabi, Baba İlyas, Muqanna‘, Ibn Bībī, Juwaynī.

Kaynakça

• Abu’l Farac. Abu’l Farac Tarihi. Çev. Ö. Rıza Doğrul, II. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999. Ahmed b. Mahmud. Selçuk-nâme. Haz. Erdoğan Merçil, II. Cilt. İstanbul: Kervan, 1977.
• Ahmed Eflakî. Menâkibü’l Arifin. Çev. Tahsin Yazıcı, I. Cilt. İstanbul: Hürriyet, 1973.
• Alıcı, Mehmet. Işığın Elçisi Mani ve Gnostik Düşüncesi. İstanbul: Divan, 2018.
• Babinger, Franz-Köprülü, M. Fuad. Anadolu’da İslamiyet. Çev. Ragıp Hulusi, İstanbul: İnsan, 1996.
• Barthold, V. V. Moğol İstilasına Kadar Türkistan. Haz. H. Dursun Yıldız, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1990.
• Bosworth, C. Edmund. “Tarabi Mahmud”. Encyclopaedia of Islam (Second Edition). X/211-212. Leiden: Brill, 2000.
• Budak, Abdülhamit. “Babai İsyanı Niçin Dini Bir İsyandır?”. Uluslararası Horasan’dan Anadolu’ya İrfan Geleneği: Elvan Çelebi Sempozyumu (02-04 Ekim 2020). ed. Zekeriya Işık vd. 329-344. Çorum: Hitit Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Cüveynî, Alaaddin Ata Melik. Tarih-i Cihan Güşa. Çev. Mürsel Öztürk, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Elvan Çelebi. Menâkıbu’l-Kudsiyye fi Menâkıbu’l Ünsiyye (Baba İlyas- Horasanî ve Sülalesinin Menkıbevî Tarihi). Haz. İsmail E. Erünsal-Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014; Name-i Kudsi (Kutsal Kitap) Menakibu’l Kudsiyye (Kutsal Menkabeler). Haz. Mertol Tulum, İstanbul: Çizgi, 2017.
• Gordlevski, Vladimir. Anadolu Selçuklu Devleti. Çev. Azer Yaran, Ankara: Onur, 1988.
• Günaltay, Şemseddin. “Selçuklular Horasan’a İndikleri Zaman İslam Dünyası’nın Siyasal, Sosyal, Ekonomik ve Dini Durumu”. Belleten, VII/25, (1943), 59-99.
• Güngör, Harun. “Şamanizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 38/325-328. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Hüseyin Hüsâmeddin. Amasya Tarihi, II. Cilt, İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası, 1327/1935.
• Işık, Zekeriya. Devlet ve Tarikat (Osmanlı Toplumunda Devlet Tarikat İlişkilerinin İdeolojik ve Sosyolojik Zemini). Konya: Çizgi, 2016.
• İbn Bibî. el-Evâmiru’l Alâ’iyye fi’l Umûri’l-Alâ’iyye, (Selçuknâme). II. Cilt, Çev. Mürsel Öztürk, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1996.
• İnan, Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
• Karamustafa, Ahmet T. Tanrının Kuraltanımaz Kulları, (İslam Dünyasında Derviş Toplulukları) (1200-1500). Çev. Ruşen Sezer, İstanbul: YKY, 2008.
• Köprülü, M. Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1976.
• -----. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.
• Kürkçüoğlu, Kemal Edib. Din Sosyolojisi. Haz. Mustafa S. Kaçalin, İstanbul: Büyüyen Ay, 2016.
• Le Bon, Gustave. Kitleler Psikolojisi. Çev. Fatıma Zehra Bayrak, İstanbul: Hayat, 2020.
• Melikoff, Irene. Uyur İdik Uyardılar (Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları). Çev. Turan Alptekin, İstanbul: Cem, 1993.
• Muhammed b. İshâk en-Nedîm. el-Fihrist. Çev. Ramazan Şeşen, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Narşahî, Ebu Bekr Muhammed b. Cafer. Tarih-i Buhara. Çev. Erkan Göksu, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Babaîler İsyanı (Aleviliğin Tarihsel Altyapısı). İstanbul: Dergâh, 1996.
• -----. “Babaîler İsyanından Kızılbaşlığa: Anadolu'da İslâm Heterodoksisinin Doğuş ve Gelişim Tarihine Kısa Bir Bakış”. Belleten, LXIV/239, (2000), 129-160.
• Simon de Saint Quentin. Bir Keşişin Anılarında Tatarlar ve Anadolu (1245-1248). Çev. Erendiz Özbayoğlu, Antalya: Daktav, 2006.
• Şehristânî. Milel ve Nihal (Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler Tarihi). Çev. Mustafa Öz, İstanbul: Litera, 2021.
• Şeker, M. Fatih. İslamlaşma Sürecinde Türklerin İslam Tasavvuru. İstanbul: Dergâh, 2016.
• Şikarî. Karamannâme, (Zamanın Kahramanı Karamanilerin Tarihi). Haz. Metin Sözen-Necdet Sakaoğlu, İstanbul: Lebib Yalkın, 2005.
• Taşğın, Ahmet. Türkmen Aleviler. İstanbul: Ataç, 2006.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Boğaziçi, 1996.
• Tümer, Günay. “Budizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 6/352-360. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Uludağ, Süleyman. “Hallâc-ı Mânsur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 15/377-381. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.