DÜVÂZ-DEHS IN CLASSICAL TURKISH POETRY

Yıl 2022, Sayı: 103, 261 - 281, 20.09.2022

Dilara Aydın

Öz

Düvâz-dehs is the name given to the poems, which are also called düvâz, düvâz-nâme and düvâzimâm and mentioned in relation to the subject of twelve Imams. It is considered as a genre belonging
to Alevi and Bektashi literature. It is known that they are read during the semah, when slaughtering
sacrifices, and in various rituals during the month of Muharram. The focus of the researchers on the
düvâz-dehs, which was studied by Turkish folk literature researchers, is the breaths spoken about the
Twelve Imams in the Alevi and Bektashi tradition. Although the researchers mentioned the existence
of the düvâz-dehs sung in the forms of classical Turkish poetry, they stated that they are closer to folk
poetry in terms of language, style and shape, and that folk literature was dominant in the measurements.
In the studies carried out throughout Turkish literature, three poets who sang düvâz-dehs were identified
in the classical poetry tradition. In the classical Turkish poetry, no examination and definition of the
genre has been made on düvâz-dehs. They are examined under the names as “Twelve Imams praise”
and “Twelve Imams elegy”, thus a comprehensive düvâz-dehs literature cannot be put forward in the
classical Turkish poetry. As far as we can determine, they are sung by poets who comes from different
sects and they have many different forms of writing from the first half of the 15th century to the last
quarter of the 19th century. In this study, first, the researches on the düvâz-dehs are summarized and
the current information about the düvâz-dehs is presented to the attention of the researchers. Then,
the düvâz-dehs sung in the tradition of classical Turkish poetry are examined in terms of their scope,
structure, relationship with public life and contribution to text critique by considering the century they
were written, the form of the poems and the known affiliations of the poets.

Anahtar Kelimeler

Turkish Folk Literature, Twelve Imams, Classical Turkish Literature, Alevi and Bektashi Literature, Düvâz-deh.

KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE DÜVÂZ-DEHLER

Öz

Düvâz-deh; düvâz, düvâz-nâme ve düvâz-imâm gibi isimlerle de anılan On İki İmam’ı konu edinen
manzumelere verilen isimdir. Alevi ve Bektaşi edebiyatına ait bir tür olarak ele alınmaktadır. Düvâzdehlerin semah esnasında, kurban keserken ve Muharrem ayında muhtelif ritüellerde okunduğu
bilinmektedir. Daha ziyade Türk halk edebiyatı araştırmacıları tarafından incelenen düvâz-dehler
hakkında araştırmacıların odaklandığı nokta, Alevi ve Bektaşi geleneğinde On İki İmam ile ilgili
söylenen nefeslerdir. Araştırmacılar, klasik Türk şiirine ait nazım biçimleriyle söylenen düvâzdehlerin varlığından bahsetseler de dil, üslup ve şekil açısından düvâz-dehlerin halk şiirine daha yakın
olduğunu kullanılan nazım şekilleri ile ölçülerde de halk edebiyatı hususiyetlerinin baskın olduğunu
belirtmişlerdir. Türk edebiyatı genelinde yapılan çalışmalarda da klasik şiir geleneğinde düvâz-deh
söyleyen üç şair tespit edilebilmiştir. Klasik Türk şiiri özelinde düvâz-dehlere dair bir inceleme ve tür
tanımı yapılmamıştır. Bu sebeple klasik Türk şiiri geleneğinde bulunan düvâz-dehler “On İki İmam
övgüsü”, “On İki İmam mersiyesi” gibi adlandırmalarla incelenmekte ve ortaya kapsamlı bir düvâzdeh literatürü konulamamaktadır. Tespit edebildiğimiz kadarıyla, klasik Türk şiirinde 15. yüzyılın
ilk yarısından 19. yüzyılın son çeyreğine kadar çok farklı nazım biçimlerinde ve farklı tarikatlara
mensup şairler tarafından söylenen düvâz-dehler bulunmaktadır. Bu çalışmada, öncelikle düvâz-dehler
üzerine yapılan araştırmalar özetlenerek düvâz-dehler hakkındaki bilgiler araştırmacıların dikkatine
sunulmuştur. Ardından klasik Türk şiiri geleneğinde söylenen düvâz-dehlerin söyleniş yüzyılı, nazım
biçimi ve şairlerin bilinen mensubiyetleri dikkate alınarak incelenmesi yoluyla bir tür olarak kapsamı,
işlenişi, toplum yaşamıyla ilişkisi, metin tenkidine olan katkısı araştırmacıların dikkatine sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türk Halk Edebiyatı, On İki İmam, Klasik Türk Edebiyatı, Alevi ve Bektaşi Edebiyatı, Düvâz-deh.

Kaynakça

• Ak, Murat. "Bir Osmanlı Münevviri Fâik Ömer Efendi ve Divân-ı Nu‘ût’u". İSTEM, 25 (2016), 47-94.
• Aksoyak, İ. Hakkı. Eşref Paşa'nın Müşterek Şiirlerinde Ehl-i Beyt ve On İki İmam Sevgisi, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi /30 (2004), 363-381.
• Aksoyak, İ. Hakkı. Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2018.
• Arslan, Mehmet. Şeref Hanım Dîvânı, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2018.
• Arslan, Saime. Resmi Ali Baba ve Divanı, Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Artun, Erman. Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatı, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2008.
• Ay, Sibel. Mehmed Şevkî Dîvânı (Metin-İnceleme), İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Ayverdi, İlhan vd. Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Yayınları, 2008.
• Bardakçı, Ramazan. Musa Kâzım Paşa (Hayatı-Sanatı ve Külliyatı), Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Canım, Rıdvan. Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2018.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, İstanbul: Anka Yayınları, 2005.
• Çekmez, Fatih. Kütahya Alevî-Bektaşî Geleneğinde Nefes, Düvaz ve Mersiyeler. Kütahya: Kütahya Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Dedekargınoğlu, Hüseyin. "Alevilikteki Tanım ve Terimler". Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi / 60 (2011), 379-393.
• Dikbaş Tüysüzoğlu, Fatma. Çuhadar-Zâde Şâkir Dîvanı, Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Dilçin, Cem. Fuzulî’nin Şiiri Üzerine İncelemeler, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2010.
• Eflatun, Muvaffak. Feyzi-i Kefevi Divanı: Tahlil-metin, Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Elçi Coşkun, Armağan. “Duvazlar-Duvazimamlar Üzerine Müzikal Bir Çerçeve”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Dergisi /57 (2011), 131-174.
• Eravcı, H. Mustafa. “Gelibolulu Mustafa Âlî’de Safevi İdeolojisi”. Gelibolulu Mustafa Âlî Çalıştayı Bildirileri. haz. İ. Hakkı Aksoyak. 149-159. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
• Erol, Mehmet. Azbi Baba Divanı (inceleme-metin), Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Fuzûlî. Türkçe Divan. nşr. Kenan Akyüz vd.. Ankara: İş Bankası Yayınları, 1958.
• Genç, İlhan. Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2018.
• Gökbel, Ahmet. Ansiklopedik Alevi Bektaşi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Gökçe, Emrah. Mislî İsmâ’îl Hakkı ve Divanı, Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Alevî-Bektâşî Nefesleri, İstanbul: İnkılâp Yayınları, 1992.
• İyiyol, Fatih. Alevî-Bektaşî Geleneğinde Düvâzlar-Düvâzimamlar. Journal of International Social Research, 6/27, (2013), 228-250.
• Kahraman, Bahattin. Arşi Divanı'nın tenkidli metni I.-II, Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1989.
• Karamanlı Aynî. Dîvân. nşr. Ahmet Mermer Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2020.
• Kayya, Serpil. Selâmî Dîvânı’nın Transkripsiyonlu Metni, Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Kılıç, Atabey. Mürîdî ve Pend-i Ricâl Mesnevisi (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin)., İzmir: Akademi Kitabevi Yayınları, 2005.
• Kılıç, Filiz. Klasik Türk Edebiyatının Peşinden, Ankara: Grafiker Yayınları, 2011.
• Köseoğlu, Sinan. Zekai Divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Memiş, Nuray. Ferdi Abdullah Efendi ve Divanı (İnceleme-Metin), Manisa: Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Mermer, Ahmet vd. Eski Türk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
• Özkat, Mustafa. Kara Fazlî’nin Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin), İstanbul:Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Özsoy, Bekir Sami. Âşık Edebiyatında Düvâz Geleneği ve Sünnî Âşıklarda Düvâz. Kültür Evreni Dergisi, 4/16, (2013), 104-123.
• Öztürk, Yılmaz. 17.yy Şairlerinden Dimetokalı Vahdeti'nin Divanının Tenkitli Metni, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Sâkıb Dede. Dîvân. nşr. Ahmet Arı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2018.
• Süzen, Hüseyin. Dükakinzade Ahmed Beg Dîvanı.(İnceleme-Tenkitli Metin), İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994.
• Şaripbekova, Saule. Acem Sürûrî ve Divançe’si. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Şenyurt, Ayten. Ali Handî ve Dîvânı, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Şeyh Gâlib. Dîvân. nşr. Naci Okçu. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2018.
• Tanıdır, Gülcan. Divan-ı Vuslati İnceleme-Tenkitli Metin-İndeks, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Tanrıbuyurdu, Gülçin. Eşref Paşa divanı (İnceleme-Transkripsiyonlu Metin-Nesre Çeviri), Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Tataroğlu, Abdullah. Muhîtî: Hayatı, Eserleri ve Edebî Kişiliği, Dîvânının Tenkîdli Metni, Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Tatcı, Mustafa. “Şâbâniyye”, İslam Ansiklopedisi. 38/211-215. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ulusoy, Ayşe. Sûzi Divanı (tenkitli metin neşri), Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Usûlî. Dîvân. nşr. Mustafa İsen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Yavuz, Cemalettin. Alevi-Bektaşi Geleneğinde Düvazimamlar, Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları, 2014.
• Yörükan, Yusuf Ziya. Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.